Цэнтра́льны батані́чны сад Нацыяна́льнай акадэ́міі наву́к Белару́сі — адзін з буйнейшых батанічных садоў Еўропы (па сваёй плошчы — 153 га, а таксама па складу сваёй калекцыі — каля 10 тыс. назваў) і адзін са старэйшых у Беларусі. Батанічны помнік прыроды рэспубліканскага значэння.
Размешчаны ў паўночна-ўсходняй частцы Мінска, непадалёку ад праспекта Незалежнасці. Абмежаваны плошчай імя Калініна, вуліцамі Сурганава і Шаблон:Нп3, 1-м Парніковым завулкам (паштовы адрас: вул. Сурганава, 2a). Мяжуе са спартыўным комплексам Інстытута фізкультуры, паркам імя Чалюскінцаў і Сляпянскай воднай сістэмай. Галоўны ўваход з плошчы імя Калініна архітэктурна аформлены ў выглядзе каланады з антаблементам (1958 г., apxiтэктары C. Мусінскі, Шаблон:Нп3).
Будаўніцтва саду пачалося ў 1931 годзе. З часоў заснавання і да нашых дзён установа захоўвае за сабой вядучую ролю ў краіне ў галіне Шаблон:Нп3 і акліматызацыі, Шаблон:Нп3, біяхіміі, Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3. У батанічных калекцыях і экспазіцыях — дрэвы, кусты і ліяны, кветкавыя мнагалетнікі і адналетнікі: Шаблон:Нп3 і лекавыя, дубільныя і кармова-cіласныя расліны; на спецыяльных участках растуць ружы, бэз, рададэндраны і альпійскія дэкаратыўныя расліны, у аранжарэях — прадстаўнікі субтрапічнай і трапічнай флоры. Больш за 9 тысяч відаў, форм і сартоў прыроднай і культурнай флоры зямнога шара сабраны ў калекцыях, якія з'яўляюцца базай для навуковых даследаванняў па ўзбагачэнні флоры Беларусі новымі гаспадарчакарыснымі раслінамі.
Буйны твор садова-паркавага мастацтва. Спалучае рысы пейзажнай i рэгулярнай планiроўкi. З'яўляецца не толькі цэнтрам навуковых даследаванняў, але і традыцыйным месцам адпачынку жыхароў і гасцей сталіцы.
Будаўніцтва саду пачалося ў 1931 годзе пад кіраўніцтвам члена-карэспандэнта АН БССР, прафесара С. П. Мельніка, 17 красавіка 1932 года Саветам Народных Камісараў БССР прынята пастанова аб арганізацыі саду ў сістэме Акадэміі навук. Для будаўніцтва была адведзена тэрыторыя ў 106 га, якая раней належала Усебеларускай сельскагаспадарчай і прамысловай выстаўцы (1930 г.). Асваенне гэтай тэрыторыі пачалося па генеральнай схеме, прынятай у 1932 г. Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны пасадкі дрэвавых раслін занялі 55 % плошчы саду, былі аформлены амаль усе алейныя пасадкі і Шаблон:Нп3, у геаграфічных сектарах дэндрарыя, дэкаратыўнай і лесапаркавых частках высаджана каля 50 тысяч дрэў і кустоў 1300 відаў, разнавіднасцей і форм.
У час нямецка-фашысцкай акупацыі Мінска сад быў разбураны і спустошаны. Загінула большая частка дрэвавых і травяністых раслін, цалкам калекцыя шматгадовых кветкавых, Шаблон:Нп3; многія каштоўныя пароды дрэў, кустоў і дэкаратыўных раслін былі вывезены. У калекцыях саду налічвалася ўсяго 298 відаў дрэвавых раслін.
У пасляваенны час аднавіліся навуковыя даследаванні па Шаблон:Нп3 раслін, вывучэнні флоры і расліннасці Беларусі, Шаблон:Нп3, па дэкаратыўным садоўніцтве і іншых актуальных праблемах. З 1957 г. самастойная навукова-даследчая ўстанoвa ў сістэме AH БCCP. Mae аспірантуру для падрыхтоўкі навуковых кадраў.
У 1963 г. Прэзідыум АН БССР зацвердзіў новы Шаблон:Нп3 рэканструкцыі саду, які быў распрацаваны ў інстытуце «Белдзяржпраект» (архітэктары В. Анікін, К. Басаў, М. Трыгубовіч). Праектам прадугледжана ўключэнне ў дэндрарый лесапаркавай часткі і значнае расшырэнне некаторых батаніка-геаграфічных сектараў, павелічэнне плошчы ландшафтнага парку, вылучэнне экспазіцый кветкава-дэкаратыўных раслін. Плошча пладовага саду трансфармавалася ў эксперыментальныя ўчасткі, былі прадугледжаны таксама значныя работы па добраўпарадкаванню тэрыторыі саду, у т. л. стварэнне штучнага вадаёма, будаўніцтва лабараторнага корпуса, аранжарэй, гаспадарчых пабудоў.
25 лістапада 1999 г. Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь № 1842 калекцыйнаму фонду жывых раслін і гербарыю інтрадукаваных раслін сусветнай флоры ЦБС нададзены статус нацыянальнага здабытку Рэспублікі Беларусь, з 29 верасня таго ж года ландшафтна-экспазіцыйная тэрыторыя і аранжарэі Саду абвешчаны помнікам прыроды рэспубліканскага значэння, а з 16 кастрычніка 2000 г. яго тэрыторыя ўключана ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь.
З 1 красавіка 2006 года рашэннем адміністрацыі Першамайскага раёна Цэнтральны батанічны сад абвешчаны тэрыторыяй, свабоднай ад курэння.
У 2007 годзе ў батанічным садзе адкрылася экспазіцыйная аранжарэя, будаўніцтва якой было пачата ў 2004 годзе. У аранжарэі прадстаўлены экзатычныя расліны, якія насяляюць розныя кліматычныя зоны планеты. Дзякуючы адкрыццю новага будынка батанічны сад не будзе зачыняцца на зіму з лістапада па красавік, а застанецца адкрытым для наведвання аранжарэі.
Цяпер сад (плошча 92,8 га) — буйная навукова-даследчая ўстанова, якая распрацоўвае важнейшыя пытанні інтрадукцыі і акліматызацыі раслін, навуковых асноў зялёнага будаўніцтва, аховы навакольнага асяроддзя. Мае наступную структуру: лабараторыі мабілізацыі раслінных рэсурсаў, інтрадукцыі і селекцыі арнаментальных раслін, інтрадукцыі дрэвавых раслін, хіміі раслін і тэхналогіі расліннай сыравіны, экалагічнай фізіялогіі раслін; інтрадукцыі Шаблон:Нп3-Шаблон:Нп3 раслін, фітапатагенных арганізмаў. Есць навукова-дашаможныя падраздзяленні: група садаўпарадкавання, патэнтна-інфармацыйны аддзел, бібліятэка, гербарый інтрадукаваных раслін, фоталабараторыя, экскурсійнае бюро. Мае таксама доследна-эксперыментальную базу па вырошчванні буйнаплодных паўночна-амерыканскіх журавін і буякоў у Ганцавіцкім раёне. Сад падтрымлівае навуковыя сувязі і абменьваецца насеннем з 279 батанічнымі садамі і арбарэтумамі (дэндрарыямі) 45 замежных краін усіх кантынентаў зямнога шара, а таксама з 134 батанічнымі і раслінаводчымі ўстановамі СССР. Выдае зборнікі навуковых прац. У садзе працавалі акадэмікі АН БССР М. П. Тамін, Ц. М. Годнеў, М. А. Дарожкін, М. Дз. Несцяровіч, М. У. Смольскі, член-карэспандэнт М. М. Ганчарык.
У 33 самастойных батанічных калекцыях ЦБС сабрана звыш 12 тысяч таксонаў вышэйшых раслін, якія належаць да 4560 відаў з 1330 родаў і 253 сямействаў. За час існавання ў Садзе прайшлі інтрадукцыйныя выпрабаванні больш за 270 тысяч узораў раслін рознага паходжання.
У дэндралагічнай калекцыі Саду прадстаўлены розныя жыццёвыя формы раслін: дрэвы, кусты, паўхмызнякі, кусцікі і ліяны. Пераважнымі жыццёвымі формамі з'яўляюцца кусты (47,4 %) і дрэвы (39,7 %). Істотны ўдзел раслін, здольных праяўляць сябе і дрэвамі і кустамі (8,2 %). Доля ліян невялікая (3,5 %), а паўхмызнякоў і кусцікаў – малазначная (1,1 і 0,2 % адпаведна).
Найбольш поўна ў дэндралагічнай калекцыі прадстаўлены віды сямействаў Шаблон:Bt-bellat (475 відаў ці 32 %), Шаблон:Bt-bellat (99 відаў, 7 %), Шаблон:Bt-bellat (85 відаў, 6 %) і Шаблон:Bt-bellat (72 віды, 5 %). Трохі меншую колькасць відаў налічваюць сямействы: Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat (67, 60, 59, 58 і 56 відаў ці 4 %), Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat і (47, 42 і 39 відаў ці 3 %), Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat (30, 26, 23 і 23 віды ці 2 %). Па 1 % (22 віды) займаюць у складзе дэндралагічнай калекцыі Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat. Сумарны ўдзел астатніх сямействаў, якія ахопліваюць 195 арыгінальных відаў, складае 8 %. Гэтыя сямействы прадстаўляцю, як правіла, менш за 13 відаў, а 17 сямействаў у дэндралагічнай калекцыі Саду прадстаўлены толькі адным відам.
Распрацавана і функцыянуе інфармацыйна-пошукавая сістэма гербарыя ЦБС НАН Беларусі – HBC-Info, якая ўключае да 45 % агульнай колькасці дрэвавай калекцыі, у тым ліку 385 выяў таксонаў.
ЦБС рэгулярна абменьваецца насенным матэрыялам з 240 батанічнымі садамі замежных краін, найбольш інтэнсіўна — з Расіяй, Украінай, Францыяй, Італіяй і Германіяй.
Сад спалучае рысы пейзажнай і рэгулярнай планіроўкі. Кампазіцыйнае ядро — цэнтральны партэр. Праз яго праходзіць асноўная планіровачная вось, якая ідзе ад галоўнага ўвахода па алеі да партэра і мемарыяльнай алеі, завершанай возерам. Дэндрарый прарэзаны радыяльнымі прамымі алеямі, што сыходзяцца да цэнтральнага партэра. Утвораныя пры гэтым сектары з'яўляюцца экспазіцыйнымі зонамі флоры пэўнага геаграфічнага арэала. Знешняя яблыневая алея кампазіцыйна аб'ядноўвае і абмяжоўвае дэндрарый. Аранжарэйны комплекс і лабараторны корпус удала аддзелены ад гадавальнікаў саду алеяй таполяў. Новыя кампазіцыйныя элементы саду — партэр каля службовага ўвахода і рэканструяваны ракарый з горнаальпійскай расліннасці Каўказа, Сярэдняй Азіі і Закарпацця. Багатая калекцыя раслін саду навукова сістэматызавана. Створаныя батанічныя экспазіцыі аформлены ў адпаведнасці з патрабаваннямі ландшафтнай архітэктуры.
План Цэнтральнага батанічнага саду НАНБ.
I. Цэнтральны партэр |
Цэнтрам кампазіцыі саду, яго найбольш параднай экспазіцыяй з'яўляецца цэнтральны партэр. Да яго вядзе шырокая алея з Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat. Аснова партэра — роўны, вельмі прыгожы газон, абкружаны шчыльнай жывой агароджай з Шаблон:Bt-bellat, якой пададзены дэкаратыўныя геаметрычныя формы. Цэнтральная клумба афармляецца дэкаратыўнымі кветкавымі раслінамі (Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і інш.). Аксамітная паверхня газона, Шаблон:Нп3, складаныя вянкі кветкавых арнаментаў ствараюць уражанне жывота калейдаскопа.
Веерам разбягаюцца ў радыяльным напрамку алеі: арэхавая, кляновая, бярозавая, туевая, ліпавая, яловая, чаромхавая, ясянёвая, яблыневая, дубовая. З цэнтральнага партэра добра праглядваюцца ландшафтны парк, розныя дрэвава-кустовыя пасадкі, невялікія палянкі, курціны, зараснікі. Каля ўваходнай алеі ружоўнік, які разам з партэрам складае агульнае кампазіцыйнае цэлае. Аформлены ў выглядзе вялікага газона з украпваннем квітучых кустоў, дарожкамі, малымі архітэктурнымі формамі.
Пабудаваны на аснове спалучэння асобных груп дрэў і квітучых садоў з газонамі і кветкавым афармленнем. Кампазіцыя парку створана з мясцовых і інтрадукаваных парод дрэў (Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і інш.). Тут цудоўныя алеі, групы і курціны з розных мясцовых і іншаземных дрэвавых парод, роўныя газоны, прыгожыя квітучыя рабаткі, лужкі, звілістыя дарожкі, круглаватыя пергалы з разнастайнымі павойнымі раслінамі. Усе кампазіцыі ў парку будуюцца на «падбіўцы» дрэў нізкарослымі кустамі і адасобленасці на зялёным фоне палянак. На асноўнай з іх — Сонечнай — пасаджаны дуб у гонар першаадкрывальніка космасу Ю. А. Гагарына.
Палянка — лугавы газон, акаймаваны Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat. На ёй створана курціна Шаблон:Bt-bellat, побач з якой група разгалістых Шаблон:Bt-bellat. Завершана палянка жывой агароджай з Шаблон:Bt-bellat, за ёй вялікі масіў, дзе растуць Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat.
Амаль на самым краі масіву бярозавы гай. З паўночнай мяжы парку праходзіць рабінавая алея, высаджаная ўздоўж мураванай агароджы. Уздоўж унутранай звілістай сцежкі ў выглядзе секцыйнага тунеля ўстаноўлены пергалы, абвітыя вінаградам і інш. павойнымі раслінамі. 3 хвойных экзотаў растуць хвоі Мурэя і веймутава, чорная аўстрыйская, румелійская, кедры сібірскі і карэйскі, елка канадская, піхта сібірская. У кампазіцыю ландшафтнага парку ўключаны пасадкі бэзу (184 сарты).
Дэндрарый плошчай каля 46 га размешчаны за партэрам саду. З поўначы яго абмяжоўвае алея з клёна серабрыстага, з усходу — алея з яблынь крэба: паўднёвыя межы дэндрарыя і саду супадаюць. Налічвае больш за 1500 відаў і форм дрэвава-кустовых раслін. Прамянёвымі алеямі з абарыгенных і інтрадукаваных дрэвавых парод, якія разыходзяцца ад цэнтральнага партэра, дэндрарый падзелены на батаніка-геаграфічныя сектары: Далёкаўсходні край і Усходняя Азія, Паўночная Амерыка, Еўропа і Сібір, Крым і Каўказ, Сярэдняя Азія, Беларусь. Кожная з алей абсаджана пэўнай шародай дрэў: дуб звычайны, чаромха Маака, ясень пенсільванскі, елка звычайная, туя заходняя, ліпа драбналістая, бяроза павіслая, клён серабрысты. У Дзень Перамогі 9 мая 1945 г. тут створана мемарыяльная яловая алея.
Экспазіцыя Далёкаўсходні край і Усходняя Азія абмежавана алеямі з яблынь крэба і чаромхі Маака. Адзін з найбуйнейшых геаграфічных сектараў, якія экспануюць іншаземную флору, яго плошча складае 4,6 га (30 % плошчы сектараў іншаземных флор). У калекцыі 494 віды і формы. Сярод іх такія лесаўтваральныя віды, як піхта суцэльналістая, хвоя кедравая карэйская, або кедр карэйскі, арэх маньчжурскі, аксамiт амурскі, або коркавае дрэва, бяроза даурская. 3 Шаблон:Нп3 культывуюцца кальквіцыя цудоўная, рабіна кенэ, бэз ніцы, розныя віды дэйцыі, спірэі, глогу. З Японіі, пераважна з горных раёнаў Хакайда, інтрадукавана 60 таксонаў дрэвавых раслін (піхта Віча, лістоўніца японская і інш.).
Экспазіцыя Паўночная Амерыка абмежавана алеямі з чаромхі Маака і ясеня пенсільванскага. Найбуйнейшы геаграфічны сектар, які экспануе іншаземную флору, яго плошча складае 7,2 га (47 % плошчы сектараў іншаземных флор). У калекцыі 424 таксоны. З субарктычнай правінцыі Паўночнай Амерыкі, якая ўключае значную частку Канады, інтрадукаваны такія каштоўныя віды дрэвавых раслін, як елка шызая, лістоўніца амерыканская, бяроза папяровая, туя заходняя, хвоя веймутава, піхта бальзамічная. З заходніх паўночнаамерыканскіх штатаў інтрадукаваны 80 відаў: дугласія Мензіса, елка калючая, піхта аднаколерная, лістоўніца заходняя, магонія падубалістая, спірэя Дугласа і інш. віды дрэў і кустоў. Большасць з іх выкарыстоўваюцца ў садова-паркавым будаўніцтве рэспублікі.
Экспазіцыя Еўропа і Сібір абмежавана алеямі з бярозы павіслай і туі заходняй. Налічвае 249 таксонаў. Многія віды даволі частыя ў лесаводчай і азеляняльнай практыцы рэспублікі (лістоўніца еўрапейская, хвоя кедравая еўрапейская, ціс еўрапейскі і інш.). З Балкан на Беларусь інтрадукаваны елка сербская, хвоя румелійская, горкі каштан звычайны, бэз звычайны і іншыя каштоўныя для зялёнага будаўніцтва віды. 71 від дрэвавых раслін інтрадукаваны з Сібіры: піхта сібірская, лістоўніца сібірская, елка сібірская, віды вольхаў, бярозы, таполі, хвоя сібірская, ліпа сібірская, бружмель алтайскі, рададэндран Ледэбура і інш.
Экспазіцыя Крым і Каўказ абмежавана алеямі з клёну серабрыстага і бярозы павіслай. Найменшы геаграфічны сектар, які экспануе іншаземную флору, яго плошча складае ўсяго 0,5 га (3 % плошчы сектараў іншаземных флор). Прадстаўлена 82 таксонамі, сярод якіх такія цікавыя эндэмічныя віды, як елка ўсходняя, дуб Гартвіса, дуб буйнапыльнікавы, ляшчына дрэвападобная, або мядзведжы арэшнік. Амаль цалкам акліматызаваліся ліпа каўказская, рабіна каўказская, бяроза Літвінава і інш. Асобныя віды, такія як елка Нордмана і лапіна ясенялістая, або арэх каўказскі, культывуюцца ў паўднёвай частцы рэспублікі з XIX ст.
Экспазіцыя Сярэдняя Азія абмежавана алеямі з бярозы павіслай, дуба звычайнага пірамідальнага, туі заходняй і экспазіцыяй сістэматыкі травяністых раслін. Параўнальна бедная, налічвае 89 таксонаў. Сярод іх елка Прэнка, бяроза туркестанская, бяроза кіргізская, а таксама розныя віды барбарысу, вішні, ружы, глогу.
Экспазіцыя Беларусь размешчана абапал алеі з ліпы драбналістай. Плошча экспазіцыі складае 30,4 га (66 % ад агульнай плошчы геаграфічных сектараў), што робіць яе найбуйнейшым сектарам ЦБС НАНБ. Прадстаўлена асноўнымі расліннымі згуртаваннямі лясоў рэспублікі (48 відаў дрэвавых раслін, у тым ліку 21 віду дрэў, 21 віду кустоў і 7 відаў паўкустоў і кусцікаў) — хвойнікамі, ельнікамі, дубровамі, бярэзнікамі з падлескам з ядлоўцу, курцінай граба звычайнага, групы рабін, зараснікамі вербаў, вольхі чорнай і шэрай і інш. Берагавая лінія і востраў возера дэкарыраваны вербамі, aерам, рагозам, трыснягом.
У экспазіцыі кветкава-дэкаратыўных раслін некаторыя кветкавыя культуры прадстаўлены ў выглядзе самастойных экспазіцый (ружоўнік, рададэндрарый, сірынгарый, цюльпінарый і інш.). У калекцыі каля 5000 відаў, форм і сартоў.
Экспазіцыя сістэматыкі травяністых заснавана на размяшчэнні вялікай колькасці травяністых раслін (каля 1500 відаў) па філагенетычнай сістэме А. Л. Тахтаджана.
Экспазіцыя экалогіі і раслін відавочна паказвае ва ўмовах максімальнага набліжэння да прыродных уплыў знешніх фактараў на травяніста-кустовыя расліны і іх згуртаванні, узаемаадносіны раслін з асяроддзем.
Экспазіцыя біялогіі і раслін дэманструе найбольш важныя этапы біялогіі развіцця, іх марфолага-біялагічныя асаблівасці, прыстасаванасць раслін да розных умоў асяроддзя, з'явы полавага дымарфізму, біялогіі цвіцення і апылення, марфолага-анатамічную будову пладоў, спосабы рассялення насення для падтрымання жыцця і шэраг іншых з'яў з жыцця раслін.
3кспазіцыя ахоўных раслін прызначана для паказу рэдкіх і знікаючых відаў раслін беларускай флоры, якія знаходзяцца пад аховай дзяржавы.
Шаблон:Гісторыка-культурная каштоўнасць Рэспублікі Беларусь Шаблон:Commons