Гёбеклі-Тэпэ (турэцк.: Göbekli Tepe — «Пузаты пагорак», вядомы таксама як «Пупочны пагорак», курд.: Xirabreşk) — храмавы комплекс, размешчаны ў 8 кіламетрах на паўночны ўсход ад горада Шанлыўрфа, у 2,5 кіламетрах ад вёскі Арэнджык у рэгіёне Паўднёва-Усходняя Анатолія (Турцыя). З'яўляецца самым старажытным з буйных мегалітычных збудаванняў. Яго ўзрост ацэньваецца да 12 000 гадоў,арыентыровачна датуецца прынамсі IX тысячагоддзем да нашай эры, згодна з геамагнітнымі даследаваннямі, праведзенымі ў 2003 годзе. З'яўляецца збудаваннямі круглай формы (канцэнтрычныя акружнасці), колькасць якіх даходзіць да 20. Паверхня асобных калонаў пакрытая рэльефамі. Доўгі час (9,5 тысячаў гадоў) быў схаваны пад узгоркам Гёбеклі-Тэпэ вышынёй каля 15 метраў і дыяметрам каля 300 метраў. Археалагічныя аб'екты Гёбеклі-Тэпэ і Невалы-Чоры рэвалюцыйным чынам змянілі ўяўленні аб раннім неаліце Блізкага Усходу і Еўразіі ў цэлым.
Гёбеклі-Тэпэ быў ужо ў пачатку 1960-ых гадоў вядомы археолагам, але яго сапраўдная значнасць доўга заставалась няпэўнай. Амерыканскі археолаг Петэр Бенэдыкт меркаваў, што пад нім знаходзяцца могілкі візантыйскай эпохі. З 1994 года раскопкі праводзяцца стамбульскім аддзяленнем Нямецкага археалагічнага інстытута ў супрацоўніцтве з музеем Шанлыўрфа пад кіраўніцтвам Клаўса Шмідта. Шмідт ужо па выгляду камянёў, знойдзеных на паверхні, палічыў, што гэта стаянка каменнага веку. Задоўга да пачатку раскопкаў узгорак выкарыстоўваўся мясцовымі земляробамі, якія выцягвалі каменныя блокі, якія заміналі ім, і складалі іх у кучы ці засыпалі слаямі зямлі. Археолагі ўстанавілі, што вядомы ўзгорак не мог з'явіцца натуральным чынам, і неўзабаве выявілі сярод камянёў Т-падобныя калоны з слядамі сцясаных малюнкаў.
На бягучы момант храм Гёбеклі-Тэпэ з'яўляюцца найбольш старажытнымі збудаваннямі. Іх будаўніцтва пачалось яшчэ ў мезаліце і працягвалась некалькі тысячаў гадоў.
Археалагічны комплекс складаецца ў трох асноўных слаёў, якія адносяцца да эпохі неаліту. Найбольш старажытным з'яўляецц слой III,які адносіцца да культуры дакерамічны неаліт A (PPNA). У найбольш старажытным слое (слой III) знойдзены маналітныя калоны да 3 метраў у даўжыню, злучаныя сценамі з неапрацаваных камянёў у акруглае ці авальнае у плане збудаванне. Аналагічныя калоны ставілі ў цэнтры збудавання. Падлогі былі з абпаленага вапняку з нізкімі каменнымі лаўкамі ўздоўж сценаў . Акрамя гэтага, ў храме ўстанаўлівалі скульптуры дзікоў і лісаў. Усяго была адкрыта чатыры такіх збудаванні дыяметрам ад 10 да 30 м. Паводле дадзеных геафізічных даследаванняў, у нетрах узгорка знаходзяцца яшчэ 16 такіх збудаванняў. Каменне здабывалі паблізу, выломваючы яго пры дапамозе каменных клінняў. У каменаломнях знойдзена некалькі незвершаных калонаў, даўжыня якіх дасягала 9 м.
Слой II адпавядае перыяду дакерамічны неаліт B (PPNB) (7500-6000 гадоў да н. э.) У гэту эпоху над засыпанымі найбольш старажытнымі збудаваннямі былі пабудаваны чатырохвугольныя залы з паламі з паліраванага вапняку. Верхнія слаі пашкоджаны выерываннем і наступным земляробствам.
Калоны храмаў упрыгожаны разьбой па камяню ў выглядзе жывёлаў і абстрактных піктаграмаў. Яны не могуць быць сістэмай пісьменства, але далюстроўваюць агульнаўжывальныя сакральныя сімвалы сваёй культуры, вядомыя для іншых неалітычных культураў. Сярод пазнаваемых выяваў — ільвы, быкі, дзікі, лісы, газелі, змеі і іншыя рэптыліі, насякомыя, павукападобныя, птушкі, часцей за ўсё грыфы і вадаплаўныя. Выявы грыфаў звязваюць асаблівасцю мясцовага культу; мяркуецца, што памерлых не хавалі, а пакідалі на з'ядзеннегрыфам (пазней гэта было прынята ў вогнепаклоннікаў), а іхнія галовы аддзялялі ад тулава і захоўвалі як прадмет култу памерлых (як у папярэдняй натуфійскай культуры). Выяваў чалавека няшмат, сярод ніх — выявы абезгалоўленага цела, акружанага грыфамі. На Т-падобных калонах маюцца таксама выявы рук, якія верагодна абазначаюць людзей.
У храмах знойдзена мноства артэфактаў зроблных з крэмяню (пераважна наканечнікі стрэлаў і скрэблы). Мяркуюць, што храмавы комплекс быў аб'ектам паломніцтва для людзей, якія жылі ў сотнях кіламетраў яд яго. Тут адбываліся рытуальныя дзействы і, верагодна, ахвярапрынашэнні. Тым не меньш, каля храма пастаянна жыла пэўная колькаць служыцеляў культу.
Хаця комплекс фармальна адносіцца да культуры дакерамічны неаліт, на ранніх этапах будаўніцтва ў ім не знойдзена слядоў прыручаных жывёл ці раслін. Пачыналі будаўніцтва паляўнічыя-збіральнікі. У той жа час, завяршылі будаўніцтва земляробы, і згодна з дадзенымі генетычных даследаванняў, культывуемая пшаніца паходзіць ад дзікага падвіду, які расце на гары Карачадаг у 30 км ад Гёбяклі-Тэпэ. Як мяркуецца, культ Гёбеклі-Тэпэ гуляў ключавую ролю ва ўзнікненні земляробства.
Паводле меркавання псіхолага архітэктуры Коліна Эларда, будаўніцтва комплексу пераследавала не утылітарныя а магічныя мэты. Элард лічыць, што на калонах былі выразаны выявы татэмаў, мэтай якіх было пераадоленне страху смерці. Паводле іншай версіі, Гёбеклі-Тэпэ быў задуманы як месца ацалення ад хваробаў.
Верагодна, збудаванні з'яўляюцца не храмавым комплексам, а абсерваторыяй.
Усе меркаванні адносна храмавага комплексу Гёбеклі-Тэпэ пакуль носяць папярэдні характар, паколькі раскопкі вядуцца толькі на 5% яго тэрыторыі. Археолагі лічаць, што даследаванні будуць працягвацца яшчэ каля 50 гадоў. Шмідт прапаноўваў пакінуць большую частку комплексу некранутым, захаваўшы яго вучоным будучых пакаленняў (калі археалагічныя медаты, верагодна, павінны стаць больш дасканалымі).
Датыроўка даследаваннай часткі адносіць канец слою III да IX тысячагоддзя да н. э, а яго пачатак — да X тысячагоддзя да н. э. ці раней. Слой II адносіцца да VIII—IX тысячагоддзяў да н. э.
Паколькі комплекс з'явіўся яшчэ да неалітычнай рэвалюцыі, паходжанне ў дадзеным рэгіёне земляробства і жывёлагадоўлі трэба, відаць, аднесці да эпохі пасля IX тыс. гадоў да н. э. У той жа час, пабудова ў такой ступені грандыёзнага збудавання патрабавала намаганняў вялікай колькасці людзей і пэўнай сацыяльнай арганізацыі. Для мезаліту гэта нехарактэрна. Па прыблізным ацэнкам, для вырабу і дастаўкі калонаў масай 10—20 т ад каменаломні да будоўлі, якія падзяляюць да 500 м, пры адсутнасці цяглавых жывёлаў патрабавалісь намаганні да 500 чалавек. На самой справе асобныя калоны важаць да 50 т, таму людзей патрэбна было яшчэ больш. Мяркуюць таксама, што падчас такіх работаў выкарыстоўвалі рабоў, што таксама нехарактэрна для грамадстваў паляўнічых і збіральнікаў. Такія работы патрабавалі планамерных намаганняў і наяўнасці сацыяльнай іерархіі, у якой вялікая колькасць людзей была падначалена аднаму ваеннаму ці рэлігійнаму лідару, і рэлігійны лідар павінен быў потым кантраляваць правядзенне рытуалаў. У такім выпадку, само існаванне храмавага комплексу ў настолькі далёкую гістарычную эпоху сведчыць аб сацыяльным расслаенні на вельмі раннім этапе развіцця неалітычнай культуры.
У пачатку VIII тысячагоддзя да н. э. храмавы комплекс Гёбеклі-Тэпэ страціў мінулае значэнне. Але ён не быў проста пакінуты і забыты, каб паступова разбурыцца ў выніку натуральнага выветрывання. Ён быў наўмысна засыпаны 300-500 м³ зямлі. Хто і чаму гэта зрабіў, невядома. Можна толькі выказаць меркаванне, што пасля своеасаблівай «камуністычнай» рэвалюцыі ў суседнім неалітычным паселішчы Чайаню навакольнае насельніцтва такім чынам «пахавала» свае ранейшыя вераванні і ідэалогію.
З кропкі гледжання Гамкрэлідзэ і Іванова, гэтая мясцовасць была радзімай ўсіх індаеўрапейскіх народаў, але гэта аспрэчвалі шэраг вучоных, у прыватнасці Мэлары. Да гэтай кропкі гледжання блізкая Анаталійская гіпотэза — якая цэнтр ірадыяцыі індаеўрапейскіх моў адсоўвае на захад Анатоліі.
