Налібоцкая пушча

Налібоцкая пушча, Налібоцкія лясы — самы вялікі лясны масіў у Беларусі, размешчаны ў басейнах правых прытокаў Нёмана — Заходняй Бярэзіны і Усы, ад Ашмянскага ўзвышша на поўначы да Мінскага ўзвышша на ўсходзе. Гэта абшар ад Міра да Валожына, ад Вішнева да Іўя. Ацэнка плошчы вагаецца ад 1400 км² (140 тыс. га, што больш за тры Андоры) да 2400 км², а з прылеглымі абшарамі, у залежнасці ад крытэрыяў, значна болей. У наш час пушча падзеленая паміж Валожынскім і Стаўбцоўскім раёнамі Мінскай вобласці, а таксама Навагрудскім, Карэліцкім і Іўеўскім раёнамі Гродзенскай вобласці. Гэта ўнікальны ў гістарычным і культурным дачыненні рэгіён Беларусі, дзе спляліся славянскія, балцкія і яўрэйскія традыцыі.

Прырода

Налібоцкая пушча — суцэльны масіў у басейнах Заходняй Бярэзіны і Усы. Належаць да Нёманска-Перадпалескай геабатанічнай акругі падзоны грабова-дубова-цемнахвойных лясоў.

Налібоцкая пушча займае ўсходнюю частку азёрна-ледавіковай і алювіяльнай Верхнянёманскай нізіны. Рэльеф хвалісты. Структура ландшафта ў асноўным раўнінная з выдма- і марэнна-ўзгорыстымі формамі і забалочанымі паніжэннямі. На поўдні масіва знаходзіцца возера Кромань.

Лясы маюць характар пераходнай палосы ад паўднёватаежных цемнахвойных да заходнееўрапескіх шыракалістых. Пераважаюць бары. Хвойнікі перамяшаюцца з ельнікамі, бярэзнікамі і асіннікамі. Дуброў мала. Па паўднёва-заходняй частцы Налібоцкай пушчы праходзіць паўночная мяжа суцэльнага распаўсюджвання граба, сустракаецца ён тут у асноўным у падлеску.

Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя пясчаныя і супясчаныя. Найбольш забалочаная тэрыторыя па далінах рэк Бярэзіна, Іслач, Волка і ў ніжнім цячэнні Усы, дзе на тарфяна-балотных глебах растуць алешнікі і бярэзнікі. Сярод яловых лясоў шмат чарнічных і кіслічных. Цэнтральная і ўсходняя частка пушчы менш забалочаны, тут пашыраны хвойнікі розных тыпаў — ад верасова-імшыстых да вярховых сфагнавых. Распаўсюджаны вытворныя бародаўчатабярозавыя лясы. Дубовыя лясы належаць да яловых дуброў. Сустракаюцца ясянёвыя лясы. Сярод рэдкіх раслін: купальнік горны, луннік ажываючы, лілея кучаравая і інш.

Фаўна пушчы характэрная для лясоў сярэдняй паласы Беларусі. Водзяцца: зубр, алень (рэакліматызуецца з 1975), лось, дзік, ліс, янотападобны сабака, лясная куніца, чорны тхор, норка, гарнастай, заяц-русак; у вадаёмах і поймах — бабёр, выдра. Птушкі: глушэц, цецярук, рабчык, чорны бусел, малы арлец, звычайны зімародак і інш. У рэках трапляецца рэдкі для Беларусі від рыб — харыус.

Гісторыя

11-17 ст.

Значную, але дагэтуль належным чынам не асэнсаваную ролю адыграла Налібоцкая пушча ў ваеннай і палітычнай гісторыі Літвы і Беларусі. Па ўсходнім краі пушчы ў 10-11 ст. праходзіла мяжа Літвы і Русі; памежныя крэпасці як Менск і Заслаўе, фактычна ўзніклі на краю гэтага вялікага лесу, заселенага літоўцамі-паганцамі. Вялікі лясны масіў быў цяжкай перашкодай для агрэсараў, галіцка-валынскіх войскаў і татараў у сярэдзіне 13 ст., што пакінула шмат слядоў у вусным фальклоры (бітвы пад Койданавым, Магільнам і г.д.). Колішняя мяжа Літвы і Русі ў далейшым вызначала падзел ВКЛ на культурна-прававыя рэгіёны. У скажоным выглядзе ўсведамленне важнасці пушчы прысутнічае ў М. Ермаловіча, які памылкова менавіта тут лакалізаваў гістарычную Літву (аднак пушча сапраўды была важнай часткай Літвы). Тапаніміка і антрапаніміка краю носяць выразна балцкі характар. Захаванне вялікага суцэльнага ляснога масіву побач з густанаселенымі раёнамі тлумачыцца надзвычай неўрадлівымі глебамі, якія на працягу стагоддзяў рабілі эканамічна невыгодным земляробства ў гэтым рэгіёне: спробы раскарчоўваць лясы пад ворыва, у адрозненне, напрыклад, ад левабярэжжа Нёмана (Новагародскага ваяводства), відавочна не акупляліся.

Таксама кансалідацыі абшару Налібоцкай пушчы спрыяла канцэнтрацыя гэтых земляў ва ўладаннях роду Радзівілаў. Яшчэ ў 1555 годзе Мікалай Радзівіл Чорны выкупіў у шляхціцаў Шэметаў і Завішаў мястэчка Налібокі з землямі і лясамі. У 1586, пад час падзелу радзівілаўскіх уладанняў паміж трыма галінамі роду і ўтварэння Нясвіжскай, Клецкай і Алыцкай ардынацый, Налібокі трапілі ў склад Алыцкай ардынацыі, уладальнікам якой быў Станіслаў Радзівіл. Але Налібокі былі толькі адной з складовых частак велізарнай пушчы, значная частка якой да кан. 16 ст. знаходзілася ў руках іншых уладальнікаў. Нясвіжскі ардынант Мікалай Крыштаф Сіротка, на працягу 1594—1595 набыў мястэчкі Дзераўное і Хатава, часткова купленыя ў Мікалая Русецкага, часткова атрыманыя ў пасаг ад жонкі. У выніку чаго асноўная частка Налібоцкай пушчы апынулася ў складзе радзівілаўскіх латыфундый, але была падзелена паміж рознымі землеўласнікамі, найперш Нясвіжскай і Алыцкай ардынацыямі. У 1599, калі памірае не пакінуўшы нашчадкаў, Станіслаў Радзівіл, першы алыцкі ардынат, Налібокі з землямі і лясамі пераходзяць да складу Нясвіжскай ардынацыі, што фактычна аб'яднала цяперашнюю Налібоцкую пушчу ў руках аднаго ўладальніка. Але нясвіжскія ардынаты не разглядалі гэтыя валоданні як адно цэлае, таму дзяленне на ўласна Налібоцкую, Дзераўноўскую і Хатаўскую пушчы, пазней пушчы-падлавецтвы, заховаўся і надалей.

У гэты час, пушча выкарыстоўвалася, апроч палявання (у т. л. прамысловага ў асноўным на баброў, а таксама выдраў, норак і інш.) і бортніцтва (з якога ўладальнікі лясоў атрымоўвалі «палавічнае»), у асноўным для лесанарыхтовак, у пушчы не было ніводнай буды, Генеральнай рэвізія пушчаў 1699 г. адносна прадпрыемстваў такога тыпу адназначна зазначае: «Што тычыцца попелаў альбо паташаў — няма нідзе і не будзе.». Паводле рэвізіі пушчаў 1699 г. у Налібоцкай пушчы зазначаны наступныя прамысловыя пароды дрэваў: «… маюцца ў ёй дубы густыя, прыдатныя для розных заморскіх тавараў: брусоў („balow“), бартахольцаў (відаць, маецца на ўвазе буйная клёпка — фашольц. „bartoholc“), ванчосаў („wantczosow“), клёпак („klepek“) розных … Ёсць таксама мачты („maszty“) на адным месцы ў паўмілі ад ракі, што ўцякае ў Нёман … Ёсць таксама цамры („czamrowina“) … што ёсць трохі ліп, клёнаў, ясеняў, то з іх рамеснікі робяць што атрымаецца …». Бачна, што ў пушчах быў прадстаўлены дастаткова шырокі комплекс экспартнай драўніны. Першасная перапрацоўка таварнай драўніны ажыццяўлялася на лесапільнях размешчаных у самой пушчы. Туды ссечаныя бярвёны дастаўлялі адразу з лесапавалу. У Налібоцкай, Дзераўноўскай, Хотаўскай пушчы дзейнічаў цэлы шэраг такіх прадпрыемстваў. Пры ўласна лесапільнях, нярэдка працавалі і так званыя шліфірні — майстэрні, дзе ажыццяўлялася шліфоўка дошак. Іх прадукцыя была запатрабавана і на ўнутраным рынку, а таксама ў панскай гаспадарцы. У тыя часы нават у гаспадарчых будынках далёка не рэдкай з'явай былі драўляныя шліфаваныя падлога, дзверы ці столь. Сасновымі дошкамі пакрывалі дахі, з дубовых клалі падлогі, рабілі млынарскія колы і інш.. Асноўнай прадукцыяй лесапільні былі менавіта дошкі. Апроч іх, таксама, называюцца аполкі, штакеты і бэлькі. Пераважная іх колькасць рабілася з сасны і толькі рэшта з ліпы, бярозы, дубу і часам сустракаюцца з алешыны. Калоды рабіліся толькі з дубу ці сасны. Выраблены лес, пасля першаснай перапрацоўкі на лесапілках, а часта і мінуючы гэту фазу, паступаў на склады — румы, далей адбывалася ацэнка яго якасці і прыкладнае вызначэнне кошту, пасля гэтага, тавар сплаўляўся за мяжу. Сама пушча прымацоўвалася да гданьскага рынку, які з'яўляўся найбольш для яе зручным, апошняе палажэнне было адмыслова прапісана ў дакументах.

18-19 ст.

Кіраванне пушчай

Абшары цяперашняй Налібоцкай пушчы ўваходзілі ў склад вялікага лавецтва, якое аб'ядноўвала ўсе радзівілаўскія лясы, што ляжалі ў межах Новагродскага і Менскага ваяводстваў, а таксама Ашмянскага і Лідскага паветаў Віленскага ваяводства. Гэтае вялікае лавецтва не мела дакладнай назвы і лоўчы гэтых пушчаў перыядычна тытулаваўся то як «лоўчы пушчаў Занёманскіх і Наднёманскіх», то як «лоўчы пушчаў Наднёманскіх (сёння вёска Наднёман Уздзенскага раёна), Налібоцкіх, Дакудаўскіх (сёння вёска Дакудава, Лідскі раён), Койданаўскіх (сёння раённы цэнтр Дзяржынск) і іных», а часам і проста «лоўчы пушчаў ляжачых у ваяводствах Мінскім і Наваградскім, у паветах Ашмянскім, і Лідскім». Занёманскі і Наднёманскі лоўчы меў сваю рэзідэнцыю ў Налібоках, што рабіла гэтае мястэчка цэнтрам самай значнай лясной адзінкі радзівілаўскіх зямель. Лоўчы падпарадкоўваўся генеральнаму лоўчаму, які знаходзіўся ў Нясвіжы і кіраваў усімі радзівілаўскімі лавецтвамі. Занёманскае і Наднёманскае лавецтва ў сваю чаргу падзялялася на цэлы шэраг падлавецтваў: Мірскае, Нясвіжскае, Ліпічанска-Беліцкае (сёння вёска Ліпічанка Шчучынскага раёна, вёска Беліца Лідскага раёна), Ляхаўска-Ленінска-Чучэвіцкае, Койданаўскае, Дакудаўскае, Дзяляціцкае (сёння в. Дзяляцічы Навагрудскага раёна), Налібоцкае, Дзераўноўскае (сёння в. Дзераўное Стаўбцоўскага раёна), Хотаўскае (сёння в. Хотава Стаўбцоўскага раёна), Аталезкае (сёння в. Аталезь Стаўбцоўскага раёна) і інш. На чале кожнага падлавецтва стаяў асобны падлоўчы. Налібоцкі падлоўчы, ў адпаведнасці з больш нізкім статусам, быў паселены ва ўрочышчы Бродным (сёння лакалізаваць не магчыма); дзераўноўскі — у Наднёманскай Слабадзе (цяпер в. Сіняўская Слабада); хотаўскі жыў у Ляўкоўшчыне (сёння в. Стаўбцоўскага раёна). Падлавецтвы ў сваю чаргу падзяляліся на стражы, дзе неслі варту стральцы.

Асноўная функцыя лоўчага заключалася ў кіраванні падлоўчымі, стральцамі і ляснікамі, вызначэнні месцаў нясення іх службаў. У абавязкі лоўчага ўваходзіла сачыць за лесам і не дазваляць няслушных пасечак у гаях, пільнаваць і абараняць панскія ловы, дбаць аб захаванасці і памнажэнні рухомай і нерухомай маёмасці гаспадароў пушчы, кантраляваць распрацоўку таварнага дрэва і яго продаж, збіраць асобныя падаткі ў межах лавецтва і інш. У Налібокі штотыдзень ад бліжэйшых і штомесяц ад дальніх падлоўчых паступалі адмысловыя рапарты аб справах і здарэннях у пушчах. Нягледзячы на гэта, лоўчы быў павінен на свае вочы агледзець кожную пушчу — штомесяц здзяйсняць аб'езд бліжэйшых і кожныя тры месяцы аддаленых падлавецтваў. Пад час такіх рэвізій правяралася выкананне падлоўчымі, стральцамі, баброўнічымі і бортнікамі сваіх службовых абавязкаў.

Штат службоўцаў і малодшых ураднікаў лавецтва складаўся са стральцоў, бортнікаў, асочнікаў, леснікоў, а таксама служкаў без пэўнага профілю — усяго на 1778 г. 32 чалавекі. Але два з іх сумяшчалі бортніцкую і асочніцкую службы, што было даволі шырока распаўсюджана па тым часе. Гэтую з'яву можна патлумачыць тым, што асочніцкая служба, відаць, не магла забяспечыць дастатковага ўзроўню жыцця, што вымушала сялян браць на сябе дадатковы цяжар. З 32 службоўцаў 15 чалавек ці 17 службаў прыходзіліся на Налібоцкае падлавецтва: 8 стралецкіх, 5 бортніцкіх, 2 асочніцкіх і 2 лясніцкіх. 10 чалавек служылі ў Дзераўноўскай пушчы: 6 стральцоў, 3 бортнікі і 1 ляснік. У Хотаўскім падлавецтве іх налічвалася найменш за ўсё — 3 стральцы, 1 бортнік, 1 ляснік і 2 чалавекі без пазначэння профілю абавязкаў.

Штат лясных служачых даволі часта падвяргаўся пэўным зменам, што найперш было звязана з натуральнай пераемнасцю пакаленняў, але часам на гэта ўплывала і арганізацыя розных дадатковых прадпрыемстваў у падлавецтвах. У 1779 г. у адпаведнасці з адмысловым загадам у падлавецтве было зладжана адразу тры буды, што пацягнула за сабой арганізацыю дадатковых службаў для забеспячэння працы гэтых паташных прадпрыемстваў.

У Налібоцкай, Дзераўноўскай, Хотаўскай пушчы было вызначана 10 месцаў для стралецкай стражы. Яны размяшчаліся пераважна ва ўрочышчах каля найбольш каштоўных бароў і на буйным лясным гасцінцы з Гнішыц на Налібокі. Гэтую службу можна ахарактарызаваць як міліцэйскую ці нават напаўвайсковую варту радзівілаўскіх лясоў і нерухомай маёмасці лавецтваў і лясніцтваў.

Стральцы неслі варту ў найдрабнейшых адміністрацыйных лясных адзінках — стражах. Цэнтрам стражы была буда. Але стража магла буды і не мець. Стральцы неслі варту ўдвох. Праз тыдзень іх мянялі іншыя стральцы. Калі будаў наўкол не было, то тыя проста абыходзілі адведзены ім для пільнавання кавалак лесу. Сваю службу яны неслі конна ці пешшу, у залежнасці ад пастаўленай задачы. Стральцы, па загадзе падлоўчых, кантралявалі правы сялян на ўваходы ў пушчу. Дазвалялася пушчаць да лесу толькі тых, хто меў адмысловы на гэта дазвол — «квіт» альбо білет. Такія білеты ён мусіў збіраць і ў канцы месяца здаваць да падлоўчага, які рабіў агульную калькуляцыю ўсіх атрыманых ад стральцоў квітоў і білетаў для падрыхтоўкі рапарту для лоўчага. Кожнае падлавецтва мела білеты свайго колеру з адмысловым малюнкам. Стральцы таксама займаліся адловам лісянят і ваўчат для радзівілаўскіх звярынцаў і інш.

Сярод стральцоў былі вайсковыя званні, у прыватнасці званне паручніка. Узбраенне стральца ці, як яго часам называюць дакументы, мысліўца (паляўнічага), складалася з гусарскага палашу, якія адмыслова закупляліся для гэтай патрэбы ў Караляўцы колькасцю 60 штук (што адпавядала колькасці ўсіх стральцоў у лавецтве) і пісталета. Для іх шылася з сукна спецыяльная стралецкая форма («barwa»). Радзівілы пільна сачылі за тым, каб тыя былі аднолькава апрануты і добра ўзброены. Стралецкую службу неслі як прадстаўнікі збяднелай шляхты, так і выбраныя для гэтага сяляне.

Стралецкая, як асочніцкая і лясніцкая службы часта мелі дынастычны характар, т.б. магла перадавацца ад бацькі да сына, а часам і ўсе дарослыя мужчыны ў сям'і былі асочнікамі ці стральцамі.

Асочніцкую службу, як лясніцкую і бортніцкую, неслі выключна сяляне. Яны, як і пяцьсот год таму, займаліся высочваннем звяроў у лясах, сачылі за звярынымі пераходамі і месцамі найбольш прыдатнымі для палявання. Разам з іншымі служачымі прымалі ўдзел у княжацкім паляванні і інш.

Ляснікі, бліжэйшыя памагатыя стральцоў, павінны былі мець для выканання свайго абавязку стрэльбу, але карыстацца ёй не для ўласнай патрэбы, а выключна для нясення службы. У іх абавязкі ўваходзіў адстрэл для патрэбаў радзівілаўскага скарбу лясных жывёл: мядзведзяў, дзікоў, ваўкоў, ліс, выдраў, а таксама пільнаванне адведзенага ім кавалку пушчы. Выкананне лясніком яго службовых абавязкаў 6-7 разоў на год правяраў падлоўчы. Апошні разам з лясніком абыходзіў лясніцкую дзялянку і правяраў стан спраў на месцы. Кожная такая інспекцыйная праверка фіксавалася падлоўчым кароценькай нататкай і ўласным подпісам у спецыяльнай «кніжачцы для лясніка», што па ўсёй верагоднасці захоўвалася ў самога лясніка. Інспекцыі падлоўчых да ляснікоў пачашчаліся пад час паляўнічага сезону — позняй восенню і ўзімку, калі парушэнні былі найбольш верагодныя, але не забываліся таксама і на летнія месяцы, калі існавала небяспека крадзяжу таварнага дрэва. Самі ляснікі неслі рэгулярную варту сваёй тэрыторыі, дзе аглядалі стан таварных гаёў і паляўнічых угоддзяў: звярыных ловаў, цецеруковых токаў і месцаў палявання на фазанаў.

Бортнікі, што таксама знаходзіліся ў прамым падпарадкаванні падлоўчых, павінны былі даглядаць скарбовыя борці, асаджаць новыя, сачыць за пасекамі. У дагляд за борцямі і вуллямі-калодамі ўваходзілі збор мёду і воску, падрыхтоўка вулікаў да зімоўкі і інш. Дакументы таксама згадваюць баброўнічых, якія даглядалі за радзівілаўскімі бабровымі гонамі, ажыццяўлялі адлоў баброў, выдраў і норак для радзівілаўскіх звярынцаў і кухні.

Гаспадарка пушчы

Паляванне

Як і ў мінулыя часы, паляванне было адным з асноўных промыслаў у пушчы. Асноўнымі прамысловымі жывёламі ў гэты час былі бабры (ці не асноўнейшая прамысловая жывёла ў пушчы), а таксама ласі і мядзведзі, а яшчэ ваўкі, лісы, куніцы, алені, зайцы. Часам трапляюцца гарнастаі, рысі, выдры, сарны і інш. Адстрэл жывёл вёўся пастаянна, лясныя служкі рэгулярна здавалі да падлоўчага (падлоўчы перадаваў лоўчаму, той генеральнаму лоўчаму, а апошні здаваў да панскага скарбу) футры ўпаляваных звяроў. Баброўнічыя ўлетку, увесну і ўвосень павінны былі ставіць жалезныя пасткі на баброў, выдраў і норак. У 1775 г. падлоўчы Дзераўноўскай пушчы атрымаў распараджэнне зладзіць паляванне разам са стральцамі і леснікамі на мядзведзяў, ласёў, сарнаў, дзікоў, ваўкоў, ліс і кун — і такія распараджэнні паступалі амаль штогод.

У лясах існавалі адмысловыя, найбольш выгодныя для палявання на пэўных жывёл, мясціны. Такія водступы, бары ці гушчары асобна адзначаліся пры апісанні кожнай пушчы. Гэтыя ўчасткі даручалася пільнаваць асабліва адказна. Каля Хотаўскага ставу на рэчцы Сярмяжцы (правы прыток р. Сула) ва ўрочышчы Сасёнкі былі самыя лепшыя летнія паляўнічыя ўгоддзі на мядзведзяў, ахоўваліся таксама месцы току глушцоў і фазанаў. Асобную катэгорыю паляўнічых угоддзяў складалі бабровыя гоны. Яны ўсе трымаліся пад пільным улікам. Згодна калькуляцыі генеральнага лоўчага Вольскага на люты 1757 г., на скарбовым уліку ва ўсіх радзівілаўскіх лясах знаходзілася 576 бабровых гонаў. Колькі было гонаў у Налібоцкай, Дзераўноўскай і Хотаўскай пушчы сказаць цяжка, але бабровыя футры з гэтай пушчы рэгулярна папаўнялі радзівілаўскую скарбонку.

У 1780 г. выйшаў адмысловы загад звернуты да генеральнага лоўчага, у адпаведнасці з якім, трымальнікі закладных радзівілаўскіх маёнткаў пазбаўляліся права палявання на любых звяроў у пушчах. Справа палягала найперш у тым, што ад бескантрольнага палявання цярпеў радзівілаўскі скарб.

У пушчах вёўся таксама і адлоў жывых звяроў для звярынцаў. Адлоў жывых лісянят і ваўчат ажыццяўлялі стральцы. Яны выкопвалі воўчыя ямы ў якія і павінны былі патрапіцца зверы. Разам з тым адлоўлівалі і мядзведзяў. Чэслаў Пяткевіч згадвае таксама на спосаб адлову жывых ласянят з дапамогай ступы ці ступіцы, у якую траплялася нага маладой жывёлы. Такіх звяроў забіралі да хаты і гадавалі. Адлоўленых звяроў з усіх радзівілаўскіх лясоў, у тым ліку і з Налібоцкай пушчы, перавозілі ў бліжэйшыя звярынцы.

У базантарні за фазанамі даглядаў спецыяльны служка базантарнік («bazantarnik»). У якасці абслугі базантарняў і звярынцаў выступалі малодшыя лясныя служкі — стражнікі і ляснічыя. Яны касілі тут траву на палях і лугах. Вельмі цяжка на стане спраў у звярынцах і базантарнях адбіваліся войны — калі варожыя войскі займалі Нясвіж, то замест правіянту ў першую чаргу выкарыстоўвалі безабаронных звяроў. Радзівілаўскія ўраднікі імкнуліся дамовіцца з расійскім камандаваннем аб іх захаванні, але часта ўжо не заставалася каго ратаваць.

Паляванне ў лясах праводзілася ў адпаведнасці з выдадзенымі на то інструкцыямі. Яскравым прыкладам якой можа служыць «інструкцыя, якая тычылася палявання, для генеральнага лоўчага пана Пясецкага» выдадзеная 28 снежня 1792 г. Дамінікам Радзівілам. Асноўная інфармацыйная частка дакумента падзялялася на 11 артыкулаў, у якіх падаваўся падрабязны інструктаж па правядзенню палявання.

Загад аб пачатку палявання лоўчым і падлоўчым павінен быў аддаваць сам генеральны лоўчы па восені ці ўзімку. Перад яго пачаткам праводзілася высочванне звяроў па пушчах і вызначалася найбольш спрыяльнае месца для яго правядзення. Пры гэтым у разлік не бралася, ці былі гэта лясы прыналежныя да так званых «вольных» маёнткаў, альбо застаўных.

Аблавы рабіліся наступным чынам. Як толькі выпадаў першы ці паўторны снег вопытны асочнік ішоў у лес і па слядах вызначаў дзе ў лесе знаходзіцца статак ласёў ці мядзведжая сям'я. Калі сляды вядуць у гушчар, а з яго слядоў няма, значыць звер унутры. Ён вызначае на якой адлегласці трэба атачаць бор каб не спудзіць звярыну. Стральцы расстаўляюцца з таго боку лесу, адкуль увайшлі звяры, на адлегласці 60-80 крокаў. Пасля завяршэння гэтай працэдуры загоншчыкі атачаюць гушчар з абодвух флангаў стральцоў. Падчас гэтага захоўваецца маўклівая цішыня. Калі ўсё гатова, тады ў глыбіню бору запускаюць сабак, а загоншчыкі падымаюць крык і лязгат. Зверы ўцякаюць з лесу па сваіх былых слядах і трапляюць на паляўнічых. Калі паляванне ідзе ўзімку па першым снезе на мядзведзя, то каля стральцоў стаяць людзі з рагацінамі, каб у выпадку няўдалага стрэлу абараніць іх ад нападу звера.

Лоўчыя і падлоўчыя былі абавязаныя несці дакладную справаздачнасць перад генеральным лоўчым за ўсіх упаляваных звяроў, а таксама за рэквізіцыі ў мясцовага насельніцтва. Справа ў тым, што апошнія не былі рэдкасцю пад час буйных, шматтыднёвых паляванняў. У мясцовага сялянства для паляўнічых патрэбаў маглі рэквізаваць фураж, ежу, мысліўскія прылады і інш. Пасля ўсё гэта альбо вярталася да гаспадароў, альбо ім за прычыненыя шкоды выплачваліся грошы. Паляванне ў пэўнай пушчы не павінна было выходзіць за яе межы, каб не чынілася шкода суседнім лавецтвам ці лясніцтвам.

У дапамогу прафесійным паляўнічым з вёсак Дамініка Радзівіла, згодна даўняга звычаю і ў адпаведнасці з інвентарамі, павінны былі выходзіць сяляне. Апошнія мусілі за ўласны кошт забяспечыць правіянтам коняў на паляванні і сябе харчаваннем. Сялян адной воласці нельга было выганяць на паляванне два разы за сезон, іх павінны былі абавязкова чаргаваць з суседнімі валашанамі.

На ўпаляваных у кожны год звяроў і птушак генеральны лоўчы складаў адмысловыя рэестры, па якіх праводзіў выніковую справаздачную калькуляцыю для ўладальніка ардынацыі. Мяса і футры буйных звяроў павінны былі перадавацца да нясвіжскага каменданта, а мяса дробных звяроў і птушак трапляла на радзівілаўскую кухню. Апроч гэтага, княжацкая кухня не грэбавала бабрацінай і салёнай ласінай. Усё гэта падавалася з самымі дарагімі па тым часе прыправамі і далікатэсамі: вялікімі і малымі разынкамі, салодкім міндалем, цынамонам, перцам, імбірам, кветкамі мускату, гваздзікай, шафранам, мядоўнікам і інш.

Вядома, палявалі гаспадары пушчы і для забавы, не праміналі магчымасць наведаць ловы налібоцкія. Дакументы зберагаюць сведчанні пра вялікія паляванні Радзівілаў. Адно з такіх адбылося тут у 1757 г. у Дзераўноўскім падлавецтве ва ўступе Пнёва Вада, калі Геранім Радзівіл уласнаручна забіў 4 вялікіх мядзведзя, 8 дзікоў і 1 сарну. Спецыяльна для прыезду гаспадара быў пабудаваны адмысловы будынак, дзе той мусіў спыніцца пад час знаходжання ў пушчы. Пасля гэты дом быў разабраны і перавезены ў Дзераўное.

Паляваць любілі з сабакамі. У 17-18 ст. Радзівілы мелі вялікую колькасць псярняў, дзе навучаныя людзі займаліся развядзеннем і вырошчваннем паляўнічых псоў (Статуты ВКЛ згадваюць цэлы шэраг паляўнічых парод, што шырока былі распаўсюджаныя ўжо ў 16 ст.). Паляванне з дзідамі, лукамі і рагацінамі, што перыядычна практыкавалася да сяр. 17 ст., адышло ў нябыт, звычайнай прыладай прафесійнага паляўнічага стала стрэльба. Да катэгорыі паляўнічых-прафесіяналаў з пэўнымі агаворкамі мы можам аднесці ўсіх лясных служкаў. Да не прафесійных — усіх тых сялян, што былі вымушаныя хадзіць у радзівілаўскія ловы як на адбыванне спрадвечнай павіннасці.

Пчалярства

Войны 2-ой пал. 17 — пач. 18 ст. прынеслі вялікія чалавечыя страты па ўсім ВКЛ, шмат зямельных надзелаў стаяла пустымі, старыя сялянскія борці без дагляду гаспадароў папсаваліся і, нават у канцы 3-й чвэрці 18 ст., стаялі па лясах пустымі. З сяр. 18 ст. выразна назіраецца тэндэнцыя да адраджэння пчалярства, паступова колькасць насельніцтва аднаўлялася і людзі ішлі ў лес каб адшукаць пакінутыя борці. У 18 ст. у Налібоцкай, Дзераўноўскай, Хотаўскай пушчы сялянам забаранялася вырабляць па лясах новыя борці. Прычыны было дзве, па-першае, у пушчах знаходзілася шмат пустых борцяў, па-другое, — вырабленне новых псавала таварнае дрэва. Штраф за невыкананне гэтага патрабавання складаў 8 злотых. Але гэтая забарона не азначала поўнай немажлівасці з'яўлення новых борцяў, а была толькі ліквідацыяй спрадвечнага г.зв. «захопнага» права сялян. Селянін мог купіць дрэва пад борць. Для параўнання, у 1798 г. яно каштавала 15 злотых, у той жа момант, як вулік ці калода 1 злоты. Таму ў гэты час сяляне пчынаюць аддаваць перавагу менавіта калодам-вуллям.

За карыстанне борцямі і вуллямі ў панскім лесе сяляне павінны былі выплачваць гаспадару ўладанняў палову сабранага мёду. Такая норма падаткаабкладання з'явілася ўпершыню ў пачатку 2-ой трэці 16 ст. у прыватніцкіх землях Віцебскага і Полацкага ваяводстваў, а пазней распаўсюдзілася па ўсім ВКЛ. Гэта выклікала масавае ўкрывальніцтва борцяў, але ад такой жорсткай практыкі падаткаабкладання і ў 18 ст. феадалы звычайна не адступалі.

Калоднае пчалярства ў скарбовай гаспадарцы заўважна пераважала над бортным, так у Налібоцкім падлавецтве ў сяр. 1770-х было 6 скарбовых пасек, на якіх налічвалася ў агульнай колькасці 454 вулля і толькі 34 борці. Тэмпы прыросту колькасці новаасаджаных калодаў таксама была ў шмат разоў большая — 61 калода супраць двух новых борцяў у 1778 г. Усё гэта, разам са згадкамі аб вялікай колькасці пустых борцяў па лясах, прыводзіць да высновы аб паступовым выраджэнні класічнага бортніцтва ў Налібоцкай пушчы ў 18 ст. Тым не менш, у інструкцыях прапісваліся правілы выкарыстання і дагляду за борцямі: па вясне бортнік павінен быў пустую борць зачыніць і двойчы змазаць кляновым сокам — адзін раз у траўні, другі ў чэрвені; прынаджаныя раі трэба было зачыніць у борці. Увосень па пушчы адбываўся адлоў вандруючых раёў і іх перадача да скарбовых пасек і борцяў.

У ліпні 1778 г., пад час рэвізіі налібоцкіх пасек, быў выяўлены цэлы шэраг парушэнняў звязаных з няправільным вядзеннем гаспадаркі: не выбраны мёд і воск са старой пустой борці; на пасецы ўвечары стаялі без дагляду скрыні з маладымі раямі, што магло прывесці да іх крадзяжу. Вынікаючы з гэтых парушэнняў было загадана, каб лоўчы давёў падлоўчаму неабходнасць пільна сачыць за скарбовымі борцямі пад час раення пчолаў і дакладна запісваць колькі і ў які дзень было асаджана маладых раёў. Гэтыя звесткі перадаваліся да лоўчага ў Налібокі, дзе той уносіў інфармацыю ў рэестры для наступнай веснавой рэвізіі.

Выбранне мёду са скарбовых пасек адбывалася па восені. Гэты працэс павінен быў трымацца пад пільным кантролем і пры непасрэднай прысутнасці лоўчага. Бортнікам даручалася быць асцярожнымі, каб не нанесці шкоды пчолам. Было тры крыніцы паступлення прадуктаў пчалярства: мёду і воску — ў радзівілаўскі скарб. Першая — са скарбовых пасек і борцяў, прадукты якіх рахаваліся і заносіліся ў рэестры асобна адзін ад аднаго. Другая — мёд і воск атрыманыя ад трымальнікаў застаўных радзівілаўскіх маёнткаў, і трэцяе — пчалярскі падатак ад сялян, г.зв. «палавічнае» (połowiczny).

Па загадзе лоўчага ў канцы кожнага пчалярскага сезону рабіліся бочкі для захоўвання мёду ёмістасцю 32 гарцы кожная. Воск пасля ўзважвання скіроўвалі на васкабойню, дзе адбывалася яго ачыстка метадам узбівання да аднароднай масы. Пасля канчатковага ўзважвання чысты мёд і воск адвозілі да складоў правіянту, дзе па здачы атрымлівалі адмысловыя квіты.

Прамысловасць

Рэгіён досыць рана пачаў спецыялізавацца на лясных промыслах і рамёствах, звязаных са здабычай і перапрацоўкай карысных выкапняў (балотнай жалезнай руды, гліны, кварцавага пяску і г.д.). Як і ўся краіна пушчанскі рэгіён перажыў эканамічны, дэмаграфічны і гаспадарчыя крызісы, што сталі следствам кровапралітных войнаў сяр. 17 — 1-ай пал. 18 ст., якія моцна адбіліся на эканамічным патэнцыяле. Дакументаў па тым часе захавалася няшмат, але як адзначае В. І. Мялешка, «на пачатку [18 ст.] стагоддзя ў гэтай галіне вытворчасці (маюцца на ўвазе лясныя промыслы) меліся вялікія цяжкасці з працоўнай сілай, выкліканыя новымі ваеннымі спусташэннямі, але пачынаючы з 30—40-х гадоў [18 ст.] сітуацыя заўважна змянілася ў лепшы бок і лясныя распрацоўкі сталі праходзіць больш паспяхова». Большасць гаспадарчых дакументаў, датычных Налібоцкай пушчы, датуюцца часам пачынаючы з сяр. 18 ст., менавіта з гэтага перыяду пачынаецца найбольш актыўная распрацоўка і выкарыстанне эканамічнага патэнцыялу пушчы.

Паступова з дробных саматужных рудняў, кузняў, будаў, Шаблон:Нп3, керамічных майстэрняў паўставалі буйныя прамысловыя прадпрыемствы, росквіт якіх прыпаў на 2-ую пал. 18 — 1-ую пал. 19 ст. Заснаванне многіх з іх звязанае з імем вядомай прадпрымальніцы і мецэнаткі Ганны Радзівіл з Сангушкаў: Налібоцкай шкляной гуты (самай вядомай у Рэчы Паспалітай), Свержанскай фарфурні, ракаўскага керамічнага промыслу і інш.

Лесанарыхтоўчая і прамысловая дзейнасць сфармавалі ўнікальны для Беларусі характар рэгіёну, які ў пэўнай ступені можна параўнаць з Уралам у Расіі (вядома, з папраўкай на маштаб). Напрыклад, на Налібоцкім «металургічным камбінаце» (Рудня-Кляцішча) ў 1850-х працавала больш за 200 рабочых, 3 доменныя печы, 8 пудлінгавых печаў, пракатны стан, 4 ліцейні. Падобны ж маштаб меў і металургічны завод Храптовічаў у Вішневе, які таксама працаваў на балотнай жалезнай рудзе. Эканамічнае значэнне краю заняпала ў апошняй трэці 19 ст., мясцовая прамысловасць не вытрымала канкурэнцыі з новай індустрыяй Данбаса, Урала і іншых прамысловых рэгіёнаў.

20 ст.

Вядомы натураліст Фрыдрых Фальц-Фейн, стваральнік стэпавага запаведніка Асканія-Нова, меў у мястэчку Налібокі сваю сядзібу і планаваў стварыць у навакольных лясах запаведнік па ахове баброў. Налібоцкая пушча магла стаць першым у царскай Расіі афіцыйным запаведнікам, але Першая сусветная вайна перакрэсліла гэтыя планы.

У 1932 у Налібоцкай пушчы для аховы і вывучэння каштоўных капытных жывёл (ланей, аленяў, казуль, дзікоў), а таксама рачных баброў быў створаны Вялаўскі запаведнік. Сюды з Германіі было завезена 8 асобінаў еўрапейскай лані (Dama dama), якія да 2-ой сусветнай вайны распладзіліся, але ў вайну былі вынішчаныя, а Вялаўскі запаведнік быў скасаваны ў 1951.

У 2-ю сусветную вайну пушча дала прытулак не менш чым 20 тыс. партызанаў рознай палітычнай прыналежнасці, пераважна прасавецкіх, кіраваных БШПР, з развітай інфраструктурай, уключаючы стала дзеючыя аэрадромы, але таксама і Арміі Краёвай (стаўпецка-налібоцкае згуртаванне), і яўрэйскіх партызанскіх аддзелаў Бельскіх, Зорына і інш., якія падпарадкоўваліся савецкаму камандаванню, захоўваючы пэўную аўтаномію, і сталі паратункам для тысяч уцекачоў з гета Баранавічаў, Навагрудка, Мінска, Міра і іншых гарадоў і мястэчак у пушчы і яе бліжэйшых ваколіцах.

Гісторыя братоў Бельскіх і іх «Іерусаліма ў лесе» стала легендай дзякуючы дакументальным кнігам Нехамы Тэк, Пітэра Даффі, некалькім дакументальным фільмам. Галівудскі «блокбастэр» Defіance («Выклік») з Д. Крэйгам у галоўнай ролі меў стаць адной з прыкметных з'яў у кінематаграфічным сезоне-2008. Зрэшты, ўсе гэтыя творы абыходзяць маўчаннем ролю аддзелу Бельскіх у савецкай карнай аперацыі над мястэчкам Налібокі 8.5.1943, у адказ на супраціўленне жыхароў мястэчка рэквізіцыям савецкіх партызанаў, і пра якую спрачаюцца польскія і яўрэйскія гісторыкі. Шаблон:Далей Трагедыя ў Налібоках.

Пушча і яе ваколіцы адыграла вялікую ролю ў гісторыі яўрэйскага народа яшчэ і тым, што адсюль паходзяць шмат дзеячаў вядомай Валожынскай ешывы, уключаючы заснавальніка сусветнага фундаменталісцкага руху Agudath Israel, Іцхака ХаЛеві Рабіновіча (нар. у Івянцы ў 1847 г.) і дзеючага прэзідэнта Ізраіля Шымона Перэса (нар. у Вішневе ў 1923 г.). З пушчай звязаная і дзейнасць вядомага яўрэйскага каталіцкага дзеяча, кармеліта Даніэля Штайна (сапр. Освальда Руфайзена), які атрымаў шырокую вядомасць у рускамоўным свеце дзякуючы раману Людмілы Уліцкай «Даніэль Штайн, перакладчык» (2006), які навярнуўся ў каталіцызм менавіта пад уплывам ваенных падзей у пушчы.

У 1960 на тэрыторыі былога Вялаўскага запаведніка ў басейнах правых прытокаў Нёмана і Бярэзіны заснаваны Налібоцкі паляўнічы заказнік.

Навука, культура

Вобразнае і культурнае асэнсаванне традыцый рэгіёна дагэтуль не стала здабыткам нацыянальнай свядомасці беларусаў, над якой пануе стэрэатып «пана сахі і касы», прыгонна-калгаснага земляроба, а прамысловыя заняткі беларусаў звязваюцца толькі з савецкім перыядам, перш за ўсё, з фарсіраванай індустрыялізацыяй Усходняй Беларусі пасля 2-ой сусветнай вайны. Вобраз уласнага, не-рускага і не-савецкага рамесніка або прамыслоўца, адсутнічае ў мастацтве, навукова-папулярнай літаратуры і г.д. Навуковыя даследаванні асобных аспектаў гаспадарчай і культурнай дзейнасці ў Налібоцкім краі належаць пераважна польскім даследчыкам, але комплекснае ўсведамленне пушчы як своеасаблівай маштабнай культурнай з'явы ў гісторыі Беларусі, ВКЛ і Рэчы Паспалітай адсутнічае і ў іх.

Пушча з'яўляецца і месцам дзеяння вядомага рамана Уладзіміра Багамолава, «У жніўні 1944-га» («Момант ісціны»), які перакладзены на дзесяткі моў, вытрымаў больш за 100 выданняў, агульным тыражом больш за 1 млн асобнікаў. Аднак у беларускай культуры, калі не лічыць знятага паводле гэтага раману фільма Міхаіла Пташука, у якім пушча не апазнаецца, не існуе нічога падобнага на згаданыя вышэй мастацкія і дакументальныя творы, якія б усведамлялі пушчу як маштабную і шматбаковую культурную з'яву. Таксама і заходнія і савецкія творы пра пушчу слаба ўсведамляюць яе як комплексную з'яву, выхопліваючы з яе доўгай і складанай гісторыі толькі нейкі асобны храналагічны і фактычны аспект. Таксама пра гісторыю Налібоцкага краю ў 2-й сусветнай вайне распавядаюць расійскі бестселер 2007 г. «Даніэль Штайн, перакладчык» Людмілы Уліцкай і галівудскі блокбастэр «Выклік» (2008), і іншыя вядомыя кнігі і фільмы.

Зноскі

Шаблон:Reflist

Літаратура

  • Крывашэеў Дз. Налібоцкая пушча князёў Радзівілаў у ХVІ–ХVІІІ стст.: фармаванне тэрыторыі, адміністрацыя і службоўцы // Верхняе Панямонне. - Мінск: І.П. Логвінаў. - Вып. 1. - 2012. - С. 7-29.
  • Крывашэеў Дз. С. Арганізацыя кіравання Налібоцкай пушчай у XVIII ст. // Сборник работ 65-ой научной конференции студентов и аспирантов Белорусского госуд. университета. 12-16 мая 2008. Ч.1. — БГУ, 2008. С. 88-92.
  • Крывашэеў Дз. Аб чым сведчаць архівы: [з гісторыі Налібоцкай пушчы] // Белорусская лесная газета / заснавальнік: Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь. — 2008. — 3 крас. (№ 14).
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл./ БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. -Мн.: БелСЭ, 1986. −599 с., 40 л. ил.

Спасылкі

Пералічаны ў наступных катэгорыях:
Дадаць каментар
Парады і падказкі
Nordicwalking BY
2 Мая 2020
Прыгожыя мясціны, месцамі вельмі глухія і непраходныя.
4.4/10
116 людзей былі тут
Карта
В 1.2км от Unnamed Road, Беларусь Пракласці маршрут

Республиканский ландшафтный заказник «Налибокский» на Foursquare

Налібоцкая пушча на Facebook

Robins Club

пачынаючы $98

Slavyanskaya Hotel

пачынаючы $54

Aqua-Minsk Hotel

пачынаючы $43

Sport Time Hotel

пачынаючы $25

Green City Hotel

пачынаючы $41

Voyage Hotel

пачынаючы $27

Рэкамендаваны славутасці бліжэйшых

Глядзіце ўсе Глядзіце ўсе
Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Любчанскі замак

— замак у г.п. Любча Гродзенскай вобласці Беларусі, на бер

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Мікалаеўскі касцёл, Мір

Касцёл Св. Мікалая ў Міры — помнік архітэктуры барока з рысамі

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Мірскі замак

Беларусь

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Крэўскі замак

КРЭЎСКІ ЗАМАК, комплекас абарончых збудаванняў каля вёскі Крэва

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Гальшанскі замак

)]]

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Навагрудскі замак

— замак у горадзе Навагрудак.

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Дуга Струве

Сяло Рудзь на поўначы Малдавіі ўваходзіць у лік аб'ектаў

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Мінскі абласны драматычны тэатр

Мінскі абласны драматычны тэатр — адзін з двух прафесійных тэатр

Падобныя турыстычныя славутасці

Глядзіце ўсе Глядзіце ўсе
Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Algonquin Provincial Park

Algonquin Provincial Park is a provincial park located between

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Cotswolds

The Cotswolds is an area in south central England containing the

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Parnidžio kopa

Parnidžio kopa – pustoma smėlio kopa į pietus nuo Nidos, Kurši

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Elephant Nature Park

Elephant Nature Park is a sanctuary and rescue centre for elephants in

Дадаць у абранае
Я быў тут
Наведалі
Mission San Xavier del Bac

Mission San Xavier del Bac is a historic Spanish Catholic mission

Паглядзець усе падобныя месцы