Рыжскі замак (лат.: Rīgas pils, ням.: Rigaer Schloss) — рэзідэнцыя прэзідэнта Латвіі, размешчаная на беразе Даўгавы ў горадзе Рыга. Адзін з найбольш значных у гістарычным і культурным плане будынкаў латвійскай сталіцы.
Пасля таго, як быў разбураны першы ордэнскі замак Вітэнштэйн у цэнтры Рыгі, а крыжакі выцесненыя за тагачасныя межы горада, у 1330 г. Лівонскі ордэн аблажыў Рыгу. Абаронцы аказалі супраціўленне, аднак голад прымусіў рыжан здацца. Ордэну былі саступлены частка гарадскіх умацаванняў з Пясочнай і Святадухаўскай вежамі, а таксама вялікі ўчастак зямлі па той бок умацаванняў, дзе знаходзіліся гарадскія пашы і гароды. На ўчастку зямлі, на якім раней знаходзіўся Шпіталь Св. Духа, Ордэн пабудаваў свой новы замак. Шпіталь жа рыжскі магістрат перанёс на былое месца замка Вітэнштэйн.
У дзень летняга сонцастаяння 1330 г. магістр ордэна Эберхард фон Монхайм заклаў першы камень у падмурак будучага замка. Т.зв. замак Монхайма на беразе Даўгавы быў пабудаваны з 1330 па 1354 гг. пад кіраўніцтвам будаўнічага майстра Дытрыха Крэйгэ, які будаваў і Дом Чорнагаловых у Рызе. Месца для замка было ўдалым, адсюль можна было кантраляваць судны, якія заходзілі з мора ў Даўгаву. Акрамя таго, знаходзячыся за межамі гарадской крапасной сцяны, новы замак быў лепш абаронены ў выпадку паўторнага нападу рыжан. У новапабудаваны замак перабраўся магістр Лівонскага ордэна, аднак з прычыны пастаянных звад з гараджанамі яго рэзідэнцыя была ў XV стагоддзі перанесена ў Вендэн (Цэсіс).
У 1481 г. узброеная барацьба ўспыхнула з новай сілай. 10 красавіка 1484 г. рыжане аднавілі блакаду Рыжскага замка, узяўшы яго ў такое шчыльнае кальцо, што паводле хронікі «нават вароне туды было не пракрасціся». Знясіленыя голадам і хваробамі, абаронцы замка вымушаны былі скласці зброю 18 мая. У замку засталося толькі 10 здаровых рыцараў са слугамі, якія харчаваліся канінай. Іншыя абаронцы замка былі хворыя, з распухлымі целамі. Падчас канфлікту ордэна з рыжанамі ордэнскі замак быў практычна знішчаны.
У 1491 г. ордэн, аправіўшыся ад удару, аблажыў Рыгу. Горад капітуляваў, бо быў не ў сілах аказаць супраціўленне. Рыжанам прыйшлася вярнуць уся ордэнская маёмасць і трафеі, захопленыя падчас ваенных дзеянняў, а таксама пабудаваць новы ордэнскі замак. Магістр ордэна Вальтэр фон Плетэнберг запатрабаваў, каб замак пабудавалі за шэсць гадоў, і каб ён быў яшчэ больш магутным, чым папярэдні. Лічыцца, што ён сам напісаў агульны план замка ў выглядзе чатырохвугольнага будынка з вуглавымі вежамі. Умацаванні былі адноўлены ў 1497—1515 гг. пад кіраўніцтвам майстра Нікласа з Рэвеля. Замак быў дапоўнены круглымі артылерыйскімі вежамі — Святога Духа і Свінцовай. Будаўніцтва замка прыйшлося на апошнія гады існавання Лівонскага ордэна.
Ордэн спыніў сваё існаванне 5 сакавіка 1562 года, калі ў капітульнай зале Рыжскага замка магістр Лівонскага ордэна Готхард Кетлер здаў свае прывілеі і ордэнскі крыж і прызнаў сюзерэнітэт вялікага князя літоўскага. Кетлер быў прызначаны часовым губернатарам Інфлянцкага княства, і выбраў у якасці рэзідэнцыі Рыжскі замак. У 1566 г. адміністратарам герцагства быў прызначаны Ян Геранімавіч Хадкевіч. Пасля Люблінскай уніі 1569 і ўтварэння Рэчы Паспалітай ВКЛ здолела захаваць свае правы на Лівонію, як на Задзвінскае герцагства. У 1578—1621 гг. замак служыў рэзідэнцыяй польска-літоўскай адміністрацыі — у замку жылі старосты, тут знаходзіўся гарнізон і кашталян замка. Замак захаваў сваё значэнне крэпасці, для яго абароны прызначалася 300 вершнікаў і некалькі гармат.
У выніку вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600—1629 гг. большая частка Задзвінскага княства была страчана на карысць Швецыі (Шведская Лівонія). У Рыжскім замку размяшчалася рэзідэнцыя шведскай адміністрацыі (1621—1710), ваенных намеснікаў і генерал-губернатараў. Рыга ў Шведскай дзяржаве адыгрывала вельмі адчувальную ролю, а Рыжскі замак як рэзідэнцыя мясцовага кіраўніка быў аб'ектам рэпрэзентацыі каралеўскай улады. Таму, пасля страт у Германіі, Даніі і Польшчы, умацаваўшы свае пазіцыі ў Лівоніі, каралева Крысціна ўскладала вялікія надзеі на будаўніцтва горада, замка і Цытадэлі.
Вялікалітоўскія і шведскія намеснікі пашыралі і дабудоўвалі замак адпаведна з уласнымі густамі і патрэбнасцямі. Асабліва значныя будаўнічыя працы, звязаныя з узвядзеннем новага крыла («перадзамак»), распачаліся ў 1640-я гг. У 1683 годзе да комплексу быў прыбудаваны будынак арсенала.
Прадстаўніцкая функцыя замка ўжо ў XVII стагоддзі дамінавала над фартыфікацыйнай; роля абарончага шчыта Рыгі ўзяла на сябе Даугаўгрыва. У тыя ж гады замак пачаў актыўна выкарыстоўвацца як турма. Да ўцёкаў з англічанінам Горсеем у Рыжскім замку трымалі ўдаву адзінага караля Лівоніі — Марыя Старыцкая.
Пасля аблогі і ўзяцця Рыгі рускімі войскамі (1710) у Рыжскім замку пасяліліся генерал-губернатары Ліфляндыі. Асобныя памяшканні працягвалі выкарыстоўвацца як турма. Мабыць, самымі вядомымі вязнямі Рыжскага замка былі зрынутая з расійскага прастола Ганна Леапольдаўна і яе сямейства.
За гады расійскага кіравання замак канчаткова страціў сваю абарончую функцыю, а разам з ёй — і ранейшы грозны выгляд. У 1783 годзе асноўны замак і перадзамкавыя пабудовы былі злучаны шляхам узвядзення новага корпуса на месцы шведскага арсенала. З 1796 г. Рыга стала цэнтрам Ліфляндскай губерні, а Ордэнскі замак — рэзідэнцыяй расійскага генерал-губернатара (1710—1917). У замку таксама размясціліся губернскія адміністрацыйныя і судовыя ўстановы.
У XIX стагоддзі замкавая царква была зачынена і знесена (1870), да новага корпуса быў надбудаваны чацвёрты паверх, а каля сцен замка з'явілася вялікая плошча.
Пасля здабыцця Латвіяй незалежнасці, Рыжскі замак быў абвешчаны рэзідэнцыяй прэзідэнта. Замак уяўляў сабой пярэстае спалучэнне пабудоў розных эпох, таму з мэтай надання прэзідэнцкаму палацу больш завершанага і прадстаўнічага выгляду да яго рэканструкцыі быў прыцягнуты выдатны архітэктар Эйжэн Лаўбэ. Архітэктар перабудаваў Чырвоную залу і ў 1938 годзе прыбудаваў да замка Вежу трох зорак, якая, зрэшты, слаба гармануе з гістарычнай забудовай.
Пасля далучэння Латвіі да СССР месца прэзідэнта ў Рыжскім замку заняў Саўнаркам Латвійскай ССР. У лютым 1941 года ў Рыжскім замку адкрыўся гарадскі палац піянераў. На плошчах замка размясцілася таксама некалькі музеяў, у тым ліку музеі замежнага мастацтва, латвійскай гісторыі, літаратуры, тэатра і музыкі.
11 лістапада 1988 г. на вежы Св. Духа быў падняты латышскі нацыянальны сцяг.
У чэрвені 1995 года замак ізноў стаў рэзідэнцыяй прэзідэнта Латвіі. У памяшканнях таксама размясцілася прэзідэнцкая канцылярыя.
Увосень 2012 года была распачата рэканструкцыя замка (рэзідэнцыя прэзідэнта часова перанесена ў Дом Чорнагаловых). Працы былі выкананы будаўнічымі кампаніямі SBRE, Re&Re і Skonto būve.
Завяршэнне рэканструкцыі планавалася на працягу дзвюх з паловай гадоў, а выдаткі на праект склалі 21,78 млн латаў.
20 чэрвеня 2013 у Рыжскім замку падчас яго рэканструкцыі ўспыхнуў пажар. Спачатку загарэлася невялікая частка даху плошча 50—100 м², але полымя хутка распаўсюдзілася па ўсім даху і дасягнула 3200 м².
На тушэнне пажару былі мабілізаваны ўсе сілы ГПСС Рыжскага рэгіёна — у тушэнні пажару было задзейнічана 80 супрацоўнікаў і 18 адзінак тэхнікі, з іх 11 аўтацыстэрнаў, 3 аўталесвіцы, 1 пад'ёмнік, брандспойтны аўтамабіль, помпавая станцыя і аўтамабіль-база з дыхальнымі апаратамі.
Да тушэння быў прыцягнуты буксір Рыжскага Свабоднага порта. Пажар быў лакалізаваны толькі праз пяць гадзін. Тушэнне пажару абцяжарвалася недахопам вады
У будынку знаходзілася парадку 1 млн экспанатаў Дзяржаўнага мастацкага музея, з іх пацярпела каля 40 тысяч, а таксама размяшчалася каля 900 тысяч экспанатаў музея літаратуры, тэатра і музыкі, з іх ад вады пацярпела каля 20 тысяч экспанатаў.
Першапачатковы замак тыпу кастэль уяўляў сабой трохпавярховы будынак, які акружаў квадратны ў плане двор. На ніжнім паверсе былі гаспадарчыя памяшканні, на другім — жылыя і рэпрэзентацыйныя памяшканні: келлі ордэнскіх братоў, рэзідэнцыя магістра, памяшканні для сходаў, трапезная, капэла. У гэтыя памяшканні можна было патрапіць з адкрытай галерэі. Каля замка меліся маленькія квадратныя вежы з лесвіцамі.
Адноўлены ў 1497—1515 гг. замак меў выгляж чатырохвугольнага будынка з вуглавымі вежамі і манументальнасцю сваёй павіннен быў выклікаць перакананне ў сіле і магутнасці Ордэна. Вонкавае аблічча замка было строгае і суровае, замак стаў самым буйным замкам тыпу кастэль ва ўсходняй Прыбалтыцы. Гэты будаўнічы тып замкаў сфармаваўся ва Усходняй Прусіі ў замках Тэўтонскага ордэна і канчатковую завершанасць атрымаў у Прыбалтыцы, у прыватнасці, у Рыжскім замку. Амаль кубічны па форме будынак быў умацавана магутнымі круглымі вежамі Св. Духа і Свінцовай, размешчанымі ў процілеглых вуглах. Вежа Св. Духа, была раней адной з веж рыжскіх умацаванняў, пакуль напачатку XIV ст. магістр Ордэна не распарадзіўся прыбудаваць да яе замак, дэманструючы тым самым сваю ўладу над горадам Рыгай. Маюцца звесткі, што вежа ў тыя часы служыла маяком.
Замкавыя вокны былі апраўлены спічастымі аркамі, сцены трэцяга паверху, прызначанага для абароны, прарэзаны мноствам байніц. На першым паверсе размяшчаліся гаспадарчыя службы, на другім — пакоі магістра ордэна, дарміторыум (спачывальня братоў Ордэна) і капэла, якія мелі крыжовыя скляпенні. Да іх прылягаюць парадныя залы і трапезная, якія дасягаюць у вышыню 7 м і перакрытыя сотавымі (ячэістымі) скляпеннямі. Праезд у замак, перакрыты зорчатымі скляпеннемі, быў упрыгожаны рэльефнымі фігурамі магістра ордэна Вальтэра фон Плетэнберга і Мадонны з немаўлём (каля 1515 г.), у трактоўцы якіх адчуваецца ўплыў Рэнесансу. Выява Св. Дзевы Марыі лічыцца самай выразнай у мастацкім плане каменнай скульптурай таго часу ў Рызе.
У 1649 г. на месцы форбурга (перадзамка) у заходняй частцы замка быў пабудаваны новы двухпавярховы каменны корпус (архітэктар Ф. Штымер), акцэнтаваны вуглавым эркерам, пакрытым на ўсю сваю вышыню барэльефамі з храшчападобным дэкорам (кнорпельверк, праца нямецкага скульптара Даніэля Акермана) у стылі маньерызм з элементамі ранняга барока. Гэта быў самы першы эркер у архітэктуры Латвіі. Характэрная для маньерызму арнаментыка эркера мае сімвалы геральдыкі шведскага каралеўскага дому і дзяржавы. Напрыклад, у верхняй паласе рэльефаў маецца герб дынастыі Ваза — звязаны сноп у цэнтры кампазіцыі, па краях дапоўнены дзяржаўным гербам — трыма каронамі. На рэльефах ніжняй паласы намаляваны ўзброеныя вартаўнікі, партрэт Густава II Адольфа, і вельмі верагодна, што сярод кампазіцый іншых гратэскавых рэльефаў адна выява з'яўляецца партрэтам каралевы Крысціны, якая, паводле легенды, і распарадзілася пабудаваць гэты эркер.
На працягу стагоддзяў змяняліся і наваколлі замка. Напачатку XIV стагоддзі ён быў акружаны абарончым ровам. У XVI стагоддзі замак умацавалі земляным валам і бастыёнамі, а шведы пабудавалі на поўнач ад замка яшчэ адну крэпасць — цытадэль, аб'яднаўшы яе з замкам і бастыёнамі ў адзіную абарончую сістэму. У 1682 г. да замка з усходняга боку быў прыбудаваны доўгі будынак арсенала і пашырыраны форбург на паўночным захадзе. Пасля 1670 г. цытадэль была значна пашырана і ператварылася ў самастойную крэпасць. Пасля стварэння Цытадэлі напоўнены вадой замкавы роў быў засыпаны для стварэння «абарончай дыстанцыі». Плошча, якая ўтварылася пасля засыпання, і якую ўсё яшчэ называлі замкавым ровам, была прыдатная для забудовы. З ваенных меркаванняў тут, як і ў прадмесці, дазвалялася будаваць толькі драўляныя будынкі. Напачатку XVIII стагоддзя таксама былі засыпаны абарончыя равы паміж замкам і горадам.
Найбольш значныя перабудовы ў замку былі зроблены ў канцы XVIII і ў першай палове XIX стагоддзя. У 1783 г. знеслі пабудаваны шведамі арсенал і замест яго з боку цяперашняй плошчы Пілс, уздоўж паўночна-ўсходняй сцяны замка да 1785-87 гг. быў прыбудаваны трохпавярховы корпус (т.зв. Новы корпус) для патрэб губернскага кіравання, вытрыманы ў формах ранняга класіцызму (арх. П. І. Бок), а пазней, у XIX ст. быў дабудаваны і чацвёрты паверх. У гэтым корпусе знаходзіліся дзяржаўныя ўстановы губернскага кіравання. Падчас перабудоў былі падзелены прасторныя двухнефныя залы, зламаны некаторыя скляпеністыя перакрыцці, дзе-нідзе створаныпрамежкавыя паверхі. Новы корпус злучыў асноўны корпус з перадзамкавымі пабудовамі.
У XIX ст. неаднаразова перабудоўваўся і форбург, дзе размясцілі так званыя царскія пакоі і кватэру губернатара. У часы генерал-губернатара Аляксандра Суворава-Рымнікскага (1848—1861) у Рыжскім замку амаль цалкам быў рэалізаваны праект пецярбургскага архітэктара, акадэміка Харалда Юліуса Босэ (1812—1894) па перабудове параднай лесвіцы, а таксама праведзена рэканструкцыя Белай залы.
Тэрыторыя каля замка, раней прарэзаная ровам, паступова засялялася рамеснікамі і іншым небагатым людам, якія будавалі сабе там невялікія драўляныя дамы. У 1783 г., адначасова з перабудовай замка, гэтыя дамы былі знесены і на іх месцы ўтворана прасторная плошча (цяпер плошча Пілс). За кароткі тэрмін вакол яе выраслі новыя грамадскія будынкі — імператарскі ліцэй і гасцініца «Пецярбург». У паўднёвай частцы плошчы, дзе раней знаходзіўся мост цераз роў, былі пабудаваны фарны касцёл, а таксама некалькі жылых дамоў. У такім выглядзе замак з плошчай увасаблялі дзяржаўную ўладу Расійскай імперыі.
![Mareks Matisons [marruciic™]](https://fastly.4sqi.net/img/user/100x100/3266208_oN1RoRQz_omtRZQa_upL_VYT9UnR6vu2yiOAUGYsX9Oufe1qX9qloDSvq82TEi2VWlRgeg-ZP.jpg)
