Светыцхаве́лі (груз. სვეტიცხოველი — жыватворчы слуп) - кафедральны патрыяршы храм Грузінскай праваслаўнай царквы ў горадзе Мцхета, які напрацягу тысячагоддзя з'яўляўся галоўным саборам усёй Грузіі. Унесены ў Спіс аб'ектаў Сусетнай спадчыны. Адзін з галоўных духоўных цэнтраў Грузіі.
Сярод захаваўшыхся гістарычных будынкаў Светыцхавелі з'яўляецца самым вялікім у Грузіі. Напрацягу стагоддзяў з'яўляецца цэнтрам хрысціянскай Грузіі. Яшчэ ў IV стагоддзі прыняўшы хрысціянства цар Мірыян III згодна з саветам роўнаапостальнай Ніны пабудаваў першую ў Грузіі драўляную царкву, якая не захавалася да нашага часу.
Адной з апор храма быў кедр, які абазначаў месца знаходжання Рызы Хрыстовай. У II палове V стагоддзя набожны цар Вахтанг II Гаргасал пабудаваў на месцы гэтай царквы базіліку, верхнія апорыя якой былі ўскрытыя савецкімі даследчыкамі (кіраўнік В. Цынцадзэ) ў 1970-я гады і пакінуты для ўсеагульнага агляда.
У XI стагоддзі на месцы пашкоджанай базілікі каталікос Грузіі Мелкіседэк I (1012-1030, 1039-1045) пабудаваў храм. Існуючая цяпер крыжовакупальная чатырохстоўпная трохнефная царква ў імя Дванаццаці Апосталаў будавалася з 1010 па 1029 год пад назіраннем дойліда Арсакідзэ (згаданы ў надпісы на фасадзе).
У плане царква выцягнута з усхода на захад і з'яўляецца выцягнутым прамавугольнікам. Прасторавы вобраз крыжа ствараецца накіраванымі па чатыром бакам света плячыма. Плечы чатырохвугольныя, акрамя ўсходняй, якая заканчваецца апсідам. На паўночным і ўсходнім плячы на двух паверхах размешчаны комнаты для рэчаў і складскія памяшканні. У паўднёвы неф убудавана капліца-ратонда XIII-XIV стст. - даніна кампазіцыі Храма Труны Гасподняй. Купал трымаюць 4 магутных стаўпа, а ў барабане купала 16 паясоў моцнасці. Уздоўж фасадаў і барабана праходзіць вытанчаны аркатурны пояс з рэльефамі. Накіраваны ўвышыню сабор абнаўляўся ў XV i XVII стагоддзях; тады ж былі створаны роспісы, якія ўпрыгожвалі яго ўнутраныя сцены. У 1830-я гады бакавыя арачныя галерэі былі разабраны, многія роспісы забелены, але пазней прапісаны. Нягледзячы на тое, што храм пераёс не адну змену, большая частка фрэсак загінула і пабелка сцен у інтэр'еры паменьшыла мастацкую цэластнасць, ён і сёння пакідае вялікае ўражанне.
Размеркаванне знешніх форм і мас, прапорцыі падчыняюцца высокаму купалу, які ўзвышаецца ў цэнтры, пад якім знаходзіцца дах з двухнаклонным пакрыццём у выглядзе крыжа. У афармленні фасада ў асноўным выкарыстоўваецца дэкаратыўныя элементы і развітая сістэма падвоеных пілястраў, а таксама ў паясах моцнасці абліцоўка з кафлі. Кафля багатая і разнастайная (дайшла часткова). У дэкаратыўным упрыгожванні храма вялікае месца займае рэльеф. Трэба адзначыць упрыгожванне ўсходняга фаада, ў аснове якой ляжыць сістэма з пяці дэкаратыўных жырандоляў. У падкупальнай прасторы ўключаны трохвугольныя нішы, а ў цэнтральнай частцы размешчаны веярападобныя промні з дыскамі па краям. Майстэрскі выкарыстоўваецца паліхрамічны эфект. На асноўным - пясочнага колера фоне каля алтара вылучаюцца сабраная ярка чырвоная кафля, якая вылучана багата ўпрыгожаныім гарызантальнымі паясамі. У заходняй частцы фасада знаходзіцца адзін вялікі, багата ўпрыгожаны пояс, які займае большую частку сцяны. Кампазіцыю фасада завяршае трохфігурны рэльеф - сядзячы на троне Збаўца з анёламі па баках.
Светыцхавелі з'яўляецца асновапалагаючым храмам у стылі архітэктуры сярэднявечнай Грузіі. Стараыя роспісы не захаваліся, а тыя што прысутнічаюць - XVI, XVII, і, магчыма, XVIII стагоддзяў (адноўлены ў XIX стагоддзі). Найбольш цікавымі з'яўляюцца фрэскі XVII стагоддзя (над купалам), эпізоды з якіх распавядаюць аб прыняцці хрысціянства Грузіяй (кіраўнік роспісу - мастак Рыгор Гулджаварасашвілі).
У знешняй частцы шмат змен: частка фасада і падкупалле (якія вылучаюцца зялёным колерам абліцоўкі) належаць да пачатка XV стагоддзя (рэстаўравана Аляксандрам I Вялікім пасля нашэсця Тамерлана, асобныя рэльефныя выявы перанесены, хаця гэтыя рэстаўрацыі не парушылі асноўныя формы і прапорцыі храма.-
Храм абкружаны крапасной сцяной, якая ў плане набліжаецца да квадрата. Сцяна была пабудавана па загаду цара Іраклія II (згадваецца ў тэксце, выбітым над паўднёвым уваходам у храм). Высечаныя камяні ў старой частцы сцяны перамешаныя з рачнымі камянямі. Пабудовы на сценах выкананы з кірпіча. Ніжняя частка двухяруснай сцяны непранікальная. У верхней частцы прысутнічае баявая дарожка, на ўзроўні якой таксама маюцца сховішчы камення. У сцен прысутнічаюць 6 цыліндрычных і 4 чатырохвугольныя вежы. Уваходныя вароты знаходзяцца на паўднёвым баку. На заходнім баку - званіца і вароты XI стагоддзя - выдатны прыклад грузінскай народнай архітэктуры. У 1964-1965 гадах была праведзена рэстаўрацыя, якая вярнула сцяне першазданны выгляд (архтэктары Н. Чубінашвілі і В. Цынцадзэ; галоўны кансультант Г. Чубінашвілі). Падчас раскопак у 1963-1964 гадах у паўднёва-заходняй частцы сцяны былі знойдзены парэшткі каталікоса Мелкіседэка (XI стагоддзе). У двары, ў паўднёва-ўсходняй частцы сцяны знаходзіцца палац каталікоса Антона ІІ. У дадзены момант ён поўнасцю перабудаваны і з'яўляецца гісторыка-этнаграфічным музеем.
Напрацягу ўсяго свайго існавання сабор служыў месцам каранавання і пахавальняй для прадстаўнікоў царскага роду Багратыёнаў. У сакавіку 2007 года у Светыцхавелі адбылося адпяванне першага грузінскага прэзідэнта Звіяда Гамсахурдзія.
У класічнай літаратуры Грузіі адным з самых яскравых твораў з'яўляецца раман «Правіца вялікага майстра» класіка нацыянальнай літартуры Канстанціна Гамсахурдзія, у якім распавядаецца аб будаўніцтве храма і аб адначасова звязаным з гэтым станаўленнем Грузіі. У эпічным творы дэталёва апісваецца працэс будаўніцтва храма, станаўлення хрысціянства ў Грузіі і грузінскай дзяржавы.
