Ка́рлштэйн (па-чэску: Karlštejn, па-нямецку: Karlstein, таксама Ка́рлаў-Тын, па-чэску: Karlův Týn) — гатычны замак у Чэхіі, пабудаваны імпэратарам Карлам IV у XIV стагодзьдзі за 28 км на паўднёвы захад ад Прагі. Для яго ўпрыгожваньня былі запрошаны лепшыя прыдворныя майстры, гэта была адна з самых прадстаўнічых фартэцыяў, якая прызначалася для захоўваньня чэскіх каралеўскіх рэгаліяў, імпэратарскіх інсыгніяў і рэліквіяў, сабраных Карлам IV. Замак пабудаваны на тэрасах 72-мэтровай вапнавай скалы над ракой Бераўнка.
У гады праўленьня Карла IV замак Карлштэйн зрабіўся ня толькі важным цэнтрам Сьвятой Рымскай імпэрыі, але і свайго роду сымбалем палітычных, рэлігійных, унівэрсалісцкіх і нацыянальнаарыентаваных поглядаў Карла IV. Галоўныя ідэі эпохі Карла IV (пра веліч імпэрыі, хрысьціянскую місыю нямецкага імпэратара і г.д.) атрымалі тут дакладную выяўленчую фармулёўку, нідзе больш не былі выяўлены з такой паўнатой і сыстэматычнасьцю.
Замак названы ў гонар яго заснавальніка Карла IV, караля Чэхіі і імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі. Заснаваны ў 1348 годзе як летняя рэзыдэнцыя Карла IV, а таксама скарбніца каралеўскіх і імпэратарскіх рэгаліяў і сьвятых рэліквіяў, зьбіральніцтва якіх было страсьцю гэтага манарха. Першы камень у падмурак Карлштэйна заклаў блізкі сябар і дарадца Карла IV, арцыбіскуп праскі Арнашт з Пардубіцаў. Замак будаваўся пад асабістым наглядам імпэратара ў кароткія тэрміны па праекце Пятра Парлера і француза Мацьё Араскага. Ужо ў 1355 годзе, за два гады да заканчэньня будаўніцтва, імпэратар Карл засяліўся ў сваю новую рэзыдэнцыю. Гэты гатычны замак на скале лічыўся непрыступным. Узьвядзеньнем яго Карл хацеў падкрэсьліць значнасьць часу свайго кіраваньня Сьвятой Рымскай імпэрыяй. Архітэктурны воблік і маляўнічы дэкор замку павінны былі сьведчыць пра моц імпэратарскай улады.
Сярод мастакоў, якія працавалі над роспісамі ў Карлштэйне, вядомы імёны Мікалая Вурмсэра з Страсбургу, Тамаза да Мадэна, Майстра Тэадорыка. Работа над імі пачалася ў 1355 г. Першымі былі створаны фрэскі, якія паказвалі радаслоўную дынастыі Люксэмбургаў (яны былі зьнішчаны ў XVI ст. і вядомы толькі па акварэльных копіях). Затым быў зроблены росьпіс залі капітулу, галоўнай тэмай якога быў Апакаліпсіс, і капэлы сьвятой Кацярыны (каля 1360 г.). Гэтыя фрэскі дайшлі да нашага часу часткова пашкоджанымі.
Кіраваньне і абарону замку ўзначальваў бургграф, у падпарадкаваньні якога знаходзіўся гарнізон васалаў, якія мелі сядзібы вакол замку.
У пэрыяд гусіцкіх войнаў у Карлштэйне апроч рымскіх імпэратарскіх рэгаліяў захоўваліся таксама скарбы і рэгаліі чэскіх каралёў, вывезеныя з Праскага Граду (у тым ліку карона Сьвятога Вацлава, якой каранаваліся каралі Чэхіі, пачынаючы з Карла IV. Яна была вернутая ў Праскі Град толькі ў 1619 годзе). Аблога Карлштэйна гусітамі ў 1427 годзе працягвалася 7 месяцаў, але замак так і не быў узяты. У 1436 годзе, па загадзе імпэратара Жыгімонта, другога сына Карла IV, каралеўскія скарбы былі вывезены з Карлштэйна і ў наш час захоўваюцца часткова ў Празе і часткова — у Вене. У пэрыяд Трыццацігадовай вайны ў 1620 годзе Карлштэйн быў абложаны швэдамі, але ім таксама не ўдалося захапіць замак.
У XVI стагодзьдзі ў замку былі адведзены памяшканьні для захоўваньня найважнейшых дакумэнтаў імпэратарскага архіву. У канцы XVI стагодзьдзя палацавыя пакоі былі пераабсталяваны ў рэнэсансным стылі, аднак пасьля 1625 году пачаўся заняпад, зьвязаны зь імем імпэратаркі Элеаноры (жонкі Фэрдынанда II), якая аддала Карлштэйн у заклад чэскаму двараніну Яну Каўку, што прывяло да яго пераходу ў прыватныя рукі. Удаве імпэратара Леапольда ўдалося вярнуць замак у каралеўскую ўласнасьць, выплаціўшы заклад.
Імпэратарка Марыя Тэрэзыя перадала замак ва ўладаньне Градчанскаму пансыёну высакародных дзяўчын, які лічыцца апошнім уладальнікам аб’екту да пераходу яго ў дзяржаўную ўласнасьць Чэхаславаччыны.
Першым, што паклапаціўся пра аднаўленьне Карлштэйна, стаў імпэратар Франц I (тады ў муры замку быў выяўлены скарб каштоўнасьцяў XIV стагодзьдзя), а цяперашняе сваё аблічча Карлштэйн набыў пасьля вельмі вольнай рэстаўрацыі, прадпрынятай у 1887-99 гг. Рэстаўрацыйныя працы вяліся пад кіраўніцтвам прафэсара Венскай акадэміі мастацтваў Ф. Шміта і яго вучня Ё. Моцкера, які, апроч іншага, здолеў скончыць будаўніцтва Катэдры Сьвятога Віта ў Праскім Градзе. Некаторыя спэцыялісты сьцвярджаюць, што Карл IV не пазнаў бы свой замак пасьля «аднаўленчых працаў» з выкарыстаньнем портлэндзкага цэмэнту; з гэтай прычыны ЮНЭСКО не сьпяшаецца прызнаваць яго аб’ектам Сусьветнай спадчыны.
Пасьля перадачы замку Карлштэйн у дзяржаўную ўласнасьць замак адкрыты для турыстаў і зьяўляецца адным з самых папулярных турыстычных аб’ектаў у Чэхіі, займаючы другое месца па папулярнасьці ў Чэхіі пасьля Прагі.
Архітэктарамі былі максымальна выкарыстаны прыродныя ўмовы і эстэтычны эфэкт узьдзеяньня замкавага комплексу. Карлштэйн павінен быў зачароўваць сваёй веліччу і ўражваць магутнасьцю. Схэма замку была даволі традыцыйная. Комплекс замкавых пабудоваў падзяляўся на тры часткі, разьмешчаныя на трох тэрасах. Комплекс Верхняга замку ўтвараюць Вялікая вежа, імпэратарскі палац, Марыянская вежа з касьцёлам Панны Марыі, ніжэй разьмешчаны Ніжні замак зь вялікім унутраным дваром, бургграфствам і брамай, да якой вядзе дарога. Уезд у замак знаходзіўся ў цыліндрычным надбрамным бастыёне. Першы двор за вежай быў перадзамкавым умацаваньнем, за ім ішоў другі двор са службовымі памяшканьнямі. У аснову архітэктурнага рашэньня замку быў закладзены прынцып ступеньчатага разьмяшчэньня будынкаў, якія ўваходзяць у архітэктурны ансамбль. Кожны наступны будынак замку ўзвышаецца над папярэднім, а вяршыню гэтага ансамбля ўтварае Вялікая вежа з капліцай Сьвятога Крыжа, у якой захоўваліся каралеўскія рэліквіі і карона Сьвятой Рымскай імпэрыі. У самым ніжнім пункце замку знаходзіцца калодзежная вежа. Глыбіня студні складае 80 мэтраў, мэханізм уздыму вады прыводзіўся ў дзеяньне двума чалавекамі.
Імпэратарскі палац мае чатыры паверхі. Яго сутарэньні служылі для гаспадарчых патрэбаў, там знаходзіліся склады. У заходняй частцы першага паверху ў памяшканьні з аркадамі стаяла пазалочаная карэта, на якой пры Карле IV штогод вазілі на паказ каранацыйныя рэгаліі. Жылыя памяшканьні для прыдворных знаходзіліся на другім паверсе палацу. Тут разьмяшчаліся таксама дваранская і васальная залі, дзе зьбіралася імпэратарская сьвіта. Трэці паверх прызначаўся для імпэратара. Тут знаходзілася спальня — памяшканьне з камінам, прэветам (сярэднявечным туалетам) і прыватнай араторыяй. Спальню імпэратара з пакоямі імпэратаркі, якой быў адведзены чацьверты паверх, злучае вінтавая лесьвіца. На трэцім паверсе знаходзіліся і рэпрэзэнтатыўныя залі для ўрачыстых цырымоніяў — Заля для аўдыенцыяў, Заля продкаў, дзе пры Карле IV адбываліся ўсе ўрачыстыя мерапрыемствы (па загадзе імпэратара гэтая заля была ўпрыгожана насьценным роспісам «Род імпэратара Карла»), Банкетная заля, ці трапезная, дзе цяпер захоўваюцца унікальныя помнікі гатычнага пэрыяду, у тым ліку калекцыя гістарычнага сталовага посуду з дрэва і керамікі.
На першым паверсе Марыянскай вежы разьмяшчалася турма. Два памяшканьні другога паверху былі ў распараджэньні васалаў імпэратара. На трэцім паверсе вежы знаходзілася капэла Панны Марыі. Сьцены капэлы былі ўпрыгожаны ўнікальнымі роспісамі зь сюжэтамі Апакаліпсісу і роспісамі з гэтак званага цыкля «Сьвятыя мошчы». Тут мы бачым самога Карла IV у момант атрыманьня сьвятых рэліквіяў. Да капэлы Панны Марыі ўсутыч прымыкала малая капэла. Яе называлі капэла Сьвятой Кацярыны, якую Карл IV лічыў сваёй заступніцай. Тут імпэратар праводзіў час у роздуме і малітвах. Акрамя таго, капэла служыла ў якасьці прыватнай скарбніцы імпэратара.
Найважнейшай часткай замку зьяўлялася Вялікая вежа з капэлай Сьвятога Крыжа (1357—1365). Яна мае ў пляне памеры 25 на 17 мэтраў і таўшчыню муроў 4 мэтры. Тут захоўваўся самы каштоўны скарб — каранацыйныя рэгаліі Сьвятой Рымскай імпэрыі, а пазьней і Чэскага каралеўства. Сама капэла знаходзілася на трэцім паверсе вежы, куды вяла вінтавая лесьвіца. Сьцены капэлы былі пакрыты насьценным роспісам на сюжэт любімай легенды Карла IV пра Сьвятога Вацлава і Сьвятую Людмілу. Зь цёмнай лесьвіцы наведвальнік трапляў у чароўны інтэр’ер капэлы Сьвятога Крыжа, упрыгожанай каштоўнымі камянямі і пазалотай.
Прыдворныя мастакі імкнуліся прадставіць алегорыю Нябеснага Ерусаліму, дзе знаходзіўся Хрыстос і ўсе сьвятыя. Такім чынам, узьнік інтэр’ер, які да гэтага часу зьяўляецца унікальным комплексным мастацкім творам: столь капэлы пазалочана і пакрыта шклянымі лінзамі ў форме зорак, якія ўтвараюць зорнае неба, дапоўненае Сонцам і Месяцам. Сьцены капэлы былі ўпрыгожаны майстрам Тэадорыкам і яго вучнямі 129 станковымі карцінамі на дошках. Фігуры сьвятых і пакутнікаў, разьмешчаныя ў чатыры шэрагі, паказвалі нябеснае войска, якое «ахоўвала» імпэрскі скарб. Прадстаўлены таксама ўладары, сярод якіх першае месца займае Карл Вялікі. Уражаньне ўзмацнялі эфэкты сьвятла, якое пранікала днём праз каляровыя каменьчыкі ў вокнах, бляск сьвечак і лямпаў, які адбіваўся ў паліраваных паверхнях каштоўных камянёў на сьценах, у крыштальных лінзах на столі і ў пазалочаных ляпных упрыгожаньнях. Летапісец эпохі Карла IV Бенеш Крабіцэ зь Вейтміле ў сваіх запісках адзначаў, што ва ўсім сьвеце не было такой раскошнай капэлы. Тут і былі разьмешчаны імпэрскія каранацыйныя рэгаліі, мошчы сьвятых і іншыя рэліквіі.
— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
